رکوردزنی ایران در کاهش باروری در جهان/ آیا زمستان جمعیتی در ایران در حال وقوع است؟

آیت ماندگار- موضوع جمعیت و کاهش باروری در کشور آنقدر اهمیت دارد که رهبر معظم انقلاب همواره در سال‌های اخیر بارها به این موضوع اشاره کرده‌اند و کاهش موالید در کشور و سالخورده شدن جمعیت را به مسئولان کشور گوشزد کرده‌اند و خواستار یک برنامه‌ریزی مناسب و ایجاد بسترهای لازم برای افزایش جمعیت شده‌اند. رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اخیر خود در شروع سال 1399 باز هم به این موضوع اشاره کرده‌اند و این تاکید و تکرار نشان دهنده اهمیت موضوع است.

«ابعاد آماری مسأله‌ی جمعیت در ایران» عنوان یک مقاله پژوهشی است که به تازگی پژوهشکده آمار مرکز آمار ایران آن را منتشر کرده و در این مقاله ابعاد مختلف جمعیت ایران تحلیل و واکاوی شده است.

علی اکبر محزون به عنوان نگارنده این پژوهش در خصوص اهمیت موضوع تاکید می‌کند: اینکه چرا با وجود 8 برابر شدن جمعیت ایران در کمتر از یک قرن اخیر و حتی با وجود اینکه در حال حاضر هم جمعیت کشور رو به افزایش است، چالش کاهش باروری و کاهش رشد جمعیت به عنوان یک چالش اصلی مطرح می‌شود، موضوعی است که در کتاب «گذار باروری در ایران: انقلاب و تولید مثل» نيز از آن به عنوان رکورد بزرگ‌ترین و سریع‌ترین کاهش باروری یاد شده است.

در این پژوهش به پیشینه دیدگاههای جمعیتی اشاره شده و دیدگاه صاحب نظران در خصوص افزایش جمعیت، عدم افزایش جمعیت، تثبیت جمعیت و جمعیت متناسب ارائه شده است.

این گزارش تاکید می‌کند که در قرن بیستم میلادی انتشار کتاب‌هایی مانند «بمب جمعیت» و «جنگ علیه جمعیت» صرفا برای کاهش موالید در دنیا بوده است و هنگامی که در سال 1987 جمعیت جهان از پنج میلیارد نفر گذشت دو سال بعد از آن و روز 11 ژوئیه را به عنوان روز جهانی جمعیت نامگذاری کردند تا برنامه‌های مختلف برای کاهش باروری و تنظیم خانواده در کشورها هر ساله یادآوری شود.

در موضوع کاهش باروری از ایران به عنوان یک مثال ویژه یاد می‌شود

علی اکبر محزون که از مدیران شاغل در مرکز آمار ایران است در بخش دیگری از این پژوهش به تغییر نگرش در خصوص جمعیت در دهه دوم قرن بیست و یکم اشاره کرده و می‌گوید: چند سالی است که واژه‌نگاری‌هایی مانند بمب جمعیت، انفجار موالید، جنگ علیه جمعیت و ... جای خود را به واژه‌هایی نظیر «زمستان جمعیتی» و «سقوط جمعیتی» داده است. اینجا بود که اقتصاددانان و صاحبنظران برجسته غربی موضوع ارتباط کاهش موالید در اثر کنترل افراطی جمعیت را عاملی برای توقف رشد اقتصادی و آسیب‌های متعدد اقتصادی و اجتماعی بر زندگی بشری ارزیابی نمودند و از آن تحت عنوان خزان جمعیتی و زمستان جمعیتی نام می‌برند؛ هشداری که در جزئیات آن، نام کشورهایی به چشم می‌خورد که بیشترین کاهش در شاخص‌های مربوط به باروری و رشد جمعیت را تجربه نموده‌اند و در میان معدود مثال‌هایی که از این دسته از کشورهای دنیا مطرح می‌شود، نام «ایران» به صورت یک مثال خاص به چشم می‌خورد.

ایران یک درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است

بر اساس گزارش سال 2017 سازمان ملل متحد جمعیت جهان از مرز 7 میلیارد و 550 میلیون نفر عبور کرده و جمهوری اسلامی ایران با برآورد جمعیت بالغ بر 83 میلیون نفر در سال 1398، حدود یک درصد جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است. طبق گزارش مزبور، رتبه جمعیت ایران در جهان 18، در آسیا نهم و در منطقه سوم (بعد از از پاکستان و مصر و با اندکی اختلاف، قبل از ترکیه) است. طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 متوسط نرخ رشد جمعیت ایران در فاصله دو سرشماری اخیر برابر با 1.24 درصد به دست آمده است.

30 سال فرصت طلایی برای استفاده از پنجره جمعیتی

گزارش منتشر شده در سایت پژوهشکده آمار مرکز آمار ایران نشان می‌دهد ایران یک فرصت 30 ساله طلایی برای استفاده از پنجره جمعیتی در اختیار دارد و مسئولان کشور باید از این فرصت طلایی نهایت بهره را ببرند. نمودار زیر وضعیت پنجره جمعیتی ایران را نشان می‌دهد.

این فاز پنجره جمعیتی به قدری حائز اهمیت است که مقوله جدیدی تحت عنوان «سود جمعیتی» در دنیا و بخصوص از سوی صندوق جمعیت ملل متحد مطرح شده که اثر تغییرات ساختار سنی جمعیت هر کشور را در رشد اقتصادی (GDP) آن کشور ارزیابی می‌کند.

ادامه روند کاهشی موالید در کشور

در بخشی از این پژوهش به آمار ثبت شده در خصوص موالید در کشور اشاره شده است. طبق آخرین آمار ثبت موالید در کشور، در سال 1397 تعداد یک میلیون و 367 هزار ولادت به ثبت رسیده که در مقایسه با سال قبل آن، تعداد 120 هزار کاهش داشته است. ثبت موالید در کشور برای سومین سال متوالی در سال‌های اخیر روند کاهشی ولادت را نشان می‌دهد؛ به طوری که این کاهش در حدود 41 هزار ولادت برای دوره 1396 نسبت به 1395 و 42 هزار ولادت برای دوره 1395 نسبت به 1394 بوده است.

ایران از نظر سالخوردگی جمعیت در مرحله میانسالی است

اگر بخواهیم یک ارزیابی مناسب از میزان سالخوردگی جمعیت کشور داشته باشیم که مشخص کند ایران چه مرحله‌ای از تحولات جمعیتی خود را در مواجهه با سالخوردگی جمعیت تجربه می‌کند، از تقسیم‌بندی شرایاک و سیگل در این زمینه استفاده می‌کنیم. در این تقسیم‌بندی، نسبت افراد بالاي 65 سال به افراد کمتر از 15 سال به عنوان «شاخص سالخوردگی جمعیت» به کار می‌رود و در صورتی که رقم حاصله کمتر از 15 باشد، جمعیت جوان، بین 15 تا 30 میانسال و بیش از 30 سالمند ارزیابی می‌شود. با توجه به رقم 25.4 به دست آمده در سرشماری 1395 برای این شاخص، ایران در مرحله میانسالی قرار دارد.

نرخ باروری ایران پایین‌تر از سطح جانشینی است/عدم مطلوبیت در جایگزینی نسل در ایران

علی‌اکبر محزون در ادامه به تحلیل نرخ باروری پرداخته و تاکید کرده است علی‌رغم اینکه این نرخ با استفاده از روش فرزندان خود (OCM) برای پنج سال منتهی به سرشماری 1395 برابر با 2.01 فرزند به دست آمده که با وجود افزایش نسبی نسبت به دوره منتهی به سرشماری 1390، از سطح جانشینی یعنی رقم 2.1 کمتر می‌باشد. این بدین معنی است که با جایگزینی کمتر از دو فرزند برای هر زوج، رفته‌رفته نسل‌ها به نحو مطلوب جایگزین نشده و رشد منفی جمعیت را رقم خواهد زد. این میزان در مناطق شهری 1.86 و در مناطق روستایی 2.38 فرزند به دست آمده است.

شاخص «نرخ باروری کل» که در سال 1365 در حدود 4/6 فرزند بود در برنامه اول توسعه در سال 1367 (بند ج، خطوط کلی سياست تحديد مواليد کشور) به گونه‌ای هدفگذاری شد که تا سال 1390 به حدود 4 فرزند کاهش یابد. اما آنچه در روند این شاخص به چشم می‌خورد حاکی از آن است که این هدف‌گذاری در همان ابتدای دهه هفتاد محقق شده بود و استمرار فعالیت‌های کنترلی به گونه‌ای تأثیر گذاشت که در سال هدف برنامه یعنی 1390، مقدار این شاخص به جای رقم 4، به رقمی در حدود 74/1 کاهش یافت؛ کاهشی که نه تنها به زعم بسیاری از کارشناسان و همچنین مستندات و مقالات علمی ارائه شده در این زمینه در داخل و خارج از کشور در نوع خود بی‌نظیر بود، بلکه به دلیل عبور از خط قرمز آن یعنی سطح جانشینی (باروری حدود 1/2)، زنگ خطر چالش‌های جدی را در تحولات جمعیتی به صدا درآورد. به بیان ساده، چنانچه کمتر از 2 فرزند به جای هر زوج جایگزین شوند، این عدم جایگزینی صحیح جمعیتی پس از دو یا سه نسل منجر به بروز تحولاتی در شاخص رشد جمعیت در جهت منفی شدن آن و همچنین بر هم خوردن ساختار سنی جمعیت خواهد شد که عدم پیشگیری بموقع از ادامه این روند، تبعات جبران‌ناپذیری را در عرصه مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رقم خواهد زد.

نمودار زیر که توسط سازمان ملل متحد منتشر شده روند تغییرات نرخ باروی کل در ایران را نشان می‌دهد.

سازما‌ن ملل متحد نیز در گزارش چشم‌انداز جمعیتی جهان (2017) نرخ باروری کل را برای ایران در دوره 2015 تا 2020 رقم 1.62 فرزند محاسبه و منتشر کرده است. بر اساس این گزارش، رتبه ایران در بین 26 کشور منطقه، 25 است که جای تامل دارد.

جمعیت ایران بر اساس سناریوی خوش‌بینانه تا 30 سال آینده به 101 میلیون نفر می‌رسد

بر اساس پیش‌بینی‌های رسمی مرکز آمار ایران جمعیت ایران در یک سناریوی خوش‌بینانه یعنی کاهش ملایم باروری از سطح فعلی به رقم 1.95 فرزند، تا سال 1430 به حدود 101 میلیون نفر خواهد رسید.

در بخش پایانی این پژوهشگر مرکز آمار ایران تاکید می‌کند که رصد جمعیت همواره باید مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور باشد. وی در قسمت نتیجه‌گیری و پایانی این پژوهش متذکر شده است: "آنچه در این میان مهم است این است که شاخص‌های کلیدی جمعیتی از جمله نرخ رشد جمعیت، نرخ باروری کل (متوسط تعداد فرزند) و شاخص‌های دیگری نظیر بُعد خانوار، شاخص سالخوردگی و ساختار سنی جمعیت، به اندازه‌ای از اهمیت برخوردارند که نیازمند رصد مستمر و تولید اطلاعات آماری دقیق برای محاسبه و پیش‌بینی روندهای موجود هستند؛ چرا که نبود رصد کافی در حدود دو دهه‌ی 1370 و 1380 و فقدان تصمیم‌گیری متناسب با تحولات جمعیتی در کشور،‌ موجب بروز چالش‌هایی از جمله کاهش مداوم نرخ رشد جمعیت، بُعد خانوار و نرخ باروری بعد از دهه‌ی 1360 و افزایش مداوم سهم جمعیت سالمندان و اخیراً نیز کاهش سهم جمعیت جوان در کشور گردیده است. امید است با بهره‌گیری از روش‌های نوین نظیر استفاده از منابع ثبتی داده‌های اداری و اجرای آمارگیری‌ها به روش مدرن مانند سرشماری‌های ثبتی‌مبنا، زمینه رصد تحولات جمعیتی کشور بیش از پیش فراهم و برنامه‌ریزی‌های جمعیتی متناسب با آن در چارچوب سیاست‌های کلی جمعیت اصلاح گردد."

منبع: نبض نفت