تاملی بر نام دستگرد

از دیرباز ملک و زمین در ایران دارای ارزش بوده به گونه ای که حتی از زر و سیم نیز بیشتر بها داشته، البته اکنون هم چنین است و کسانیکه ملک یا زمین آن هم به مقدار زیاد داشته باشند جزء افراد متمول جامعه محسوب می شوند.  در این میان و از روزگاران کهن برخی زمین‌ها و اراضی در ایران از موقعیت ویژه برخوردار بودند  و کاربری آن تعریف  خاصی داشت. مثلا همه ما ایرانیان معمولا نام دستگرد و یا دستجرد را شنیده ایم؛ بویژه هنگام مسافرت و در میان جاده اگر  تابلویی با  این  عنوان که نشان دهنده  وجود دهکده ای در آن نزدیکی باشد توجهمان را به خود جلب کرده و یا خیلی ساده از کنار آن گذشته ایم. شاید هم دوستانی داشته باشیم که پسوند نام خانوادگی آن‌ها دستگردی و یا دستجردی باشد که معرب دستگردی می باشد. اما آیا تا به حال از خود پرسیده ایم که چرا در ایران این همه دهکده با نام دستگرد وجود دارد بطوریکه مثلا اصفهان حتی دو دستگرد را در کنار خود دارد. در این باره باید گفت دهکده های دستگرد قصه ای به درازای تاریخ ایران دارند بدین ترتیب که این نام از پیش از اسلام بویژه از زمان اشکانیان وجود داشته و معرف دهکده هایی با ویژگی منحصر بفرد بود یعنی اینکه در گذشته به دهکده و یا زمین‌های مزروعی بسیار آباد دستگرد گفته می شد که منحصرا مالکیت آن در اختیار پادشاه بود و درآمد آن هزینه های جاری دربار، سوروسات و حرمسرای پادشاه را تامین می کرد.
بررسی های تاریخی موید این واقعیت است که از سال 200 پیش از میلاد یعنی عصر حاکمیت سلوکیان بر ایران دستگرت سلطنتی  یا همان دستگرد وجود داشته و به عنوان سرزمین‌های حاصل‌خیز اداره می شد  بدین ترتیب که  تمشیت امور این سرزمین‌ها در دست اشراف محلی قرار داشت و کنترل شاه بر آن‌ها بصورت غیرمستقیم اعمال می شد اما اخذ مالیات و سربازگیری در این نواحی تنها از طریق زمینداران بزرگ انجام می گرفت چنانکه به عقیده یوزف ویسهوفر تاریخ نگار آلمانی پادشاهان پیش از اسلام همواره در سرزمین‌های سلطنتی یا دستگرد اقدام  به احداث شهر یا دهکده می نمودند و یا آنها را بازسازی و حتی نامگذاری مجدد می کردند.  
پس از اسلام شهرها و دهکده‌ها‌یی که نام دستگرد داشتند و برخی کوچک و برخی بسیار بزرگ و آباد بودند با نام زمین‌های خالصه یا خاصه نیز مشهور شدند که ملک طلق پادشاه یعنی زمین بدون شریک تلقی می‌شد. ناگفته نماند  در این میان برخی دهکده ها و اراضی هم بودند که دیوانی و دولتی قلمداد شده و نظارت بر آن‌ها را صدراعظم و مستوقی مالیاتی بر عهده داشتند.  درآمد این دهکده ها و زمین‌ها که معمولا دولت آباد نام داشتند صرف امور دیوان‌سالاری دولت‌ها یعنی پرداخت حقوق کارگزاران دولت و اموری که شرح وظایف صدراعظم را تعریف می‌کرد  می‌شد.

شماره 56 دوهفته نامه آیت ماندگار