نظام اداری سلجوقی

آیت ماندگار- دولت سلجوقی از جمله دولتهایی بود که نظام اداری بسیار منظم و قانونمندی داشت. در واقع قدرت امپراتوری سلجوقی از نظام اداری آن سرچشمه می‌گرفت که مانند یک اسکلت آن را محکم و استوار نگاه می‌داشت و بی شک بدون قدرت دیوانسالاران ایرانی سلجوقیان ترکمن، از پس اداره چنین سیستم عظیمی برنمی‌آمدند. به همین دلیل دوران سلجوقی به عنوان عصر طلایی دیوان اداری در ایران بعد ازحمله تازیان شناخته می‌شود. 

با سقوط دولت سامانی در خراسان، دیوانسالاران و نخبگان ایرانی بازمانده، ضمن حفظ ارزش‌ها و فرهنگ‌های ملی وقومی خود به خدمت ترکان غزنوی و سلجوقی درآمده و سلجوقیان نیز از تجربیات آنها در عرصه دیوانسالاری بهره بردند پس ساختار اداری ایران در عصر سلجوقی را می‌توان تداوم ساختارهای دیوانسالاری غزنوی و سامانی، در پوشش یک امپراتوری و با اندکی تغییر جزییات دانست. 

 

کار اصلی دیوان طغرا عبارت از کشیدن خط قوسی بر روی نامه‌ها و فرمان‌ها بین علامت سلطان و بسم الله بود. کشیدن خط قوس بر روی فرمان‌ها به مانند مهر تایید سلطان بر اجرای یک فرمان محسوب می‌شد که به مسئول کشیدن این خط قوسطغرایی گفته می‌شد. 

بخش دوم دیوان طغرا، دیوان رسایل و انشاء بود که بر امور نامه نگاری و مکاتبات کلی امپراتوری نظارت داشت. این دیوان متشکل از تعداد زیادی از منشیان و کاتبان از ولایات مختلف بود که زیر نظر رئیس دیوان رسایل و انشاء (طغرایی) فعالیت می‌کردند. رئیس دیوان رسایل علاوه بر نظارت بر فعالیت منشیان و کاتبان، در نبود وزیر، نیابت صدارت را نیز بر عهده داشت. 

اصطلاحات معمول در دیوان طغرا، انشاء و رسایل 

نام اصطلاح      معنا 

منشور نامه دیوانی سرگشاده 

توقیع امضاء و مهر سلطان در زیر نامه (با طغرا متفاوت است) 

رقعه نامه کوتاه 

قصه نامه‌ای که به سلطان یا امرا نگاشته می‌شد 

بیاض پاک‌نویس متن 

سواد پیش‌نویس متن 

سلطانیات مکاتبات رسمی حکومتی 

گشادنامه منشوری که مأموریت افراد در آن مشخص شده بود 

ملطفه نامه‌ای کوچک و مختصر از مطالب مهم بود                                                   

دیوان برید

وظیفه این دیوان رساندن نامه‌ها، اخبار و همچنین جاسوسی بوده‌است. رئیس دیوان برید همچون دیوان استیفا و دیوان اشراف، مامورانی را به ولایات مختلف ارسال می‌داشت که معمولا توسط وزیر انتخاب می‌شدند و این افراد چه به عنوان پیک و نامه‌رسان دولتی و چه به عنوان یک جاسوس به وظایف خود عمل می‌کردند.

این دیوان بر امور مالی، حسابداری و دخل و خرج امپراتوری نظارت داشت و علاوه بر آن مالیات و عواید را نیز از مردم جمع‌آوری می‌کرد دیوان استیفا از نظر ارزش بعد از دیوان وزارت قرار داشت. مأموران دیوان استیفا در هر منطقه را مستوفی می‌خواندند و وظیفه آنان رسیدگی به امور مالی و محاسبه دخل و خرج یک منطقه بود. رئیس و مسئول دیوان استیفا مستوفی کل نام داشت. 

دیوان اشراف مکمل کار دیوان استیفا بود، کار دیوان اشراف نظارت بر گزارشهای مالی، محاسبات و بطور کلی بازرسی مالی بود. 

دیوان اشراف همانند دیوان استیفا مامورانی داشت که به آنها مشرف می‌گفتند و زیر دست رئیس دیوان اشراف که به وی مشرف کل می‌گفتند به فعالیت می‌پرداختند. وظیفه مشرفان بازرسی مالی ولایات بود. 

وزارت، منصبی مهم و اساسی و تقریباً هم پایه با نخست وزیر امروزی بود اکثر وزرای عصر سلجوقی در دستگاه سامانی یا غزنوی مشغول به فعالیت بودند که با سقوط این سلسله‌ها به سلاجقه پیوستند. 

وزیر در رأس همه دیوانها قرار داشت و تمامی دیوانها و سرپرستان زیر نظر او به فعالیت می‌پرداختند و به همین دلیل به دیوان وزارت، دیوان اعلاء نیز می‌گفتند. وزیر بعد از سلطان عالی ترین مقام رسمی کشور بود. 

که بر امور سپاهیان امپراتوری نظارت داشت. رئیس دیوان عرض را با عنوان عارض لشکر می‌شناختند و وظیفه وی حضور و غیاب کردن سربازان و تنظیم مواجب و جیره غذایی آنان بود.

واگذاری اقطاع زیر مجموعه وظایف دیوان استیفا قرار داشت. اقطاع زمین‌های خاصه سلطان بود که به سپهسالاران و سپاهیان و کارگزاران دولت اجاره داده می‌شد. اقطاع داران دریافت مالیات ولایت را وگاهی برخی اختیارات محدود دیگری داشتند که مقدار معینی از آن به خزانه سلطان پرداخت می‌شد و سلطان اداره مناطق را بر عهده داشت. واگذاری اقطاع در دوره سلجوقی بیشتر به منظور تأمین بودجه خزانه خالی حکومت صورت می‌گرفت.

۱. اقطاع دیوانی: زمین‌هایی که به امرا واگذار می‌شد 

۲.اقطاع لشکری: اقطاعاتی که به سپاهیان واگذار می‌شد. 

۳.اقطاع شخصی: اقطاعاتی که به صورت ارثی از پدر به فرزند می‌رسید و اجاره‌ای بابت آن گرفته نمی‌شد. 

وظیفه دیوان مظالم رسیدگی به امور قضایی کشور و برقراری عدالت بود و خدمتگزاران آن قاضیان بودند. رئیس تشکیلات دیوان مظالم با عنوان قاضی جمله ممالک در پایتخت امپراتوری سلجوقی یعنی اصفهان توسط شخص سلطان انتخاب می‌شد.

منابع: سیاست‌نامه، تاریخ اجتماعی ایران، دیوان‌سالاری در عهد سلجوقی