سرگذشت صنعت، معدن و تجارت؛ از ۵۷ تا ۹۷

آیت ماندگار- جهانگیر مصلی: در دوران قبل از پیروزی شکوهمند اسلامی با توجه به وابستگی کامل نظام حاکم بر کشور به قدرت‌های خارجی، تحولات صنعت،‌ معدن و تجارت متاثر از سیر تحولات سیاسی کشور بود. لذا صنایع کشور در مسیر و چارچوب اهداف و سیاست‌های بازار مصرف خارجیان هدایت شده است. اعطای وام‌های ارزان و کمک‌های کلان به بخش خصوصی وابسته به کانون‌های قدرت داخلی و انحصاری بین‌المللی، گسترش بازار داخلی براساس مصرف‌گرایی، عدم نظارت بر سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فن‌آوری سبب تعمیق وابستگی‌های اقتصادی در این بخش در زمان پیش از انقلاب بوده است. نگاهی به سیر تحولات صنعتی و معدنی در دوران پیش از انقلاب نشان‌دهنده وابستگی زیاد در تکنولوژی، ماشین‌آلات و حتی مواد اولیه است، به طوری که هنگام تاخیر در ورود ماشین‌آلات و قطعات یدکی مورد نیاز، اکثر واحدهای تولیدی به حالت تعطیل درآمده‌اند.

صنعت، معدن و تجارت در سال پیروزی انقلاب

ساختار صنعت کشور در سال پیروزی انقلاب عمدتاً با محوریت خودرو، صنایع نساجی،‌ صنایع غذایی، لوازم خانگی و ماشین‌سازی بوده است که این بخش‌ها نیز هر یک با ظرفیت‌های بسیار محدود و پایین مشغول به تولید بوده‌اند. تولید خودروی سواری در این سال با ظرفیت حداکثر 160 هزار دستگاه انجام می‌شد، ظرفیت تولید لوازم خانگی شامل یخچال و فریزر،‌ ماشین لباس‌شویی و تلویزیون 650 هزار دستگاه، فولاد 2.4 میلیون تن، سیمان 7 میلیون تن، محصولات پتروشیمی 3 میلیون تن، آلومینیوم 45 هزار تن و دارو 27.3 میلیارد عدد بوده است. در سال پیروزی انقلاب سه شهرک و ناحیه صنعتی درحال بهره‌برداری بوده و واحدهای صنعتی تولیدکننده در کل کشور یک هزار و 503 واحد بوده که با اشتغال نزدیک به 150 هزار نفر فعالیت می‌کردند. در سال 57 تعداد 195 معدن فعال در دست بهره‌برداری بوده که ظرفیت استخراج آن 19.5 میلیون تن بوده است. درآن سال تعداد 350 هزار واحد صنفی در کشور در حوزه خرده‌فروشی، توزیع و تولیدات صنفی فعال بودند. صندوق مکانیزه فروش در واحدهای صنفی تقریباً وجود نداشت و سهم فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای از خرده‌فروشی 1.5 درصد بود. در حوزه تحقیق، توسعه و فنی و مهندسی نیز عملکرد قابل ذکری وجود ندارد. در حوزه تجارت خارجی، کشور ایران به عنوان کشور مصرف‌کننده دارای تراز تجاری منفی 10 میلیارد دلاری بود. عموماً تأمین نیازهای اساسی کشور بر اساس واردات برنامه‌ریزی شده بود. کل صادرات غیرنفتی ایران در سال 57 نیم میلیارد دلار و واردات آن سال 10.4 میلیارد دلار و کل حجم تجارت ایران 10.9 میلیارد دلار بود. صنعت،‌ معدن و تجارت در 40 سالگی انقلاب‌ با بهره‌گیری از توانمندی‌های داخل کشور و باور این امر که ما نیز می‌توانیم دارای صنعتی پویا و سالم باشیم، محرک اصلی مردم و مسئولان برای قطع رابطه سلطه‌پذیری از بازارهای بین‌المللی به معنی نفی تقسیم کار در سطح جهانی و امتناع از مشارکت و محدودیت‌های استکباری است. این امر به وضوح در قانون اساسی کشور تبیین شده است. بعد از گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی و اجرای پنج برنامه توسعه و در آستانه برنامه ششم،‌ تحولات شگرفی در زمینه توسعه و خودباوری و خوداتکایی کشور در حوزه صنعت،‌ معدن و تجارت صورت گرفته است. با فاصله کوتاهی از پیروزی انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی ایران و عراق شرایط کشور را که به سمت ثبات پیش می‌رفت، تحت تاثیر قرار داد. در این دوران با فشارهای بین‌المللی، اجرای سیاست‌های جایگزینی واردات توسط مسئولان اقتصادی صنعتی کشور بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت، به طوری که وزارت‌خانه‌های صنعتی در قالب دو محور بهره‌برداری از وضعیت موجود و ایجاد ظرفیت‌های جدید، فعالیت‌های خود را تنظیم کردند. در طول هشت سال جنگ تحمیلی، تعداد زیادی از طرح‌های صنعتی نیز راه‌اندازی شدند که از آن جمله می‌توان به صنایع آذرآب و صنایع جنبی مس باهنر اشاره کرد. از طرفی به دلیل مشکلات و تنگناهای ارزی، تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام مورد توجه بیشتر واقع شد. در سال‌های جنگ، تمامی ارگان‌ها و نهادهای مختلف اقتصادی کشور دست در دست هم تلاش کردند تا از موجودیت و کیان کشور دفاع کنند و در این مسیر موفق هم بودند. با خاتمه جنگ تحمیلی و صدور فرامین امام خمینی(ره) درباره بازسازی سریع کشور، دولت برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را تهیه و به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند. در همین زمینه بخش صنعت به عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصادی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. اکنون با گذشت 40 سال از پیروزی انقلاب نیز صنعت،‌ معدن و تجارت به عنوان پیشران اقتصاد کشور در راستای استقلال اقتصاد کشور تلاش می‌کند. برخی از فعالیت‌هایی که در طی این سال‌ها در بخش‌های صنعت،‌ معدن و تجارت انجام شده را می‌توان به صورت کمی با وضعیت پیش از انقلاب مقایسه کرد. افزایش بنگاه‌های اقتصادی از جمله اقدامات صنعت،‌ معدن و تجارت بوده است. بررسی این موضوع در شاخص توسعه واحدهای صنعتی نشان می‌دهد در سال 57 تعداد واحدهای صنعتی یک هزار و 503 واحد بوده که این عدد در پایان آبان‌ماه 97 به 85 هزار و 76 واحد افزایش یافته است. در حال حاضر دو و نیم میلیون نفر در بخش صنعت مشغول به کار هستند که این عدد در سال پیروزی انقلاب 150 هزار نفر بوده است. تعداد معادن فعال در سال 1357، 195 معدن بوده که این عدد در پایان آبان‌ماه سال 1397 به 6 هزار و 386 واحد رسیده است. واحدهای صنفی در سال 1357، تعداد 350 هزار واحد بوده و این تعداد در تولد 40 سالگی انقلاب به دو میلیون و 581 هزار واحد افزایش یافته است. تعداد زیرساخت‌های صنعتی در دوران پس از انقلاب رشد چشمگیری داشته است. می‌توان گفت بخش اعظم زیر ساخت‌های صنعتی در دوران پس از انقلاب ایجاد شده است. شهرک‌ها و نواحی دارای تصفیه‌خانه، ‌آب، برق، گاز و تلفن از جمله این زیرساخت‌ها است که بخش عمده آن در 40 سال اخیر ایجاد شده است. همچنین در حوزه اکتشاف، زمین‌شناسی و معدن، ظرفیت استخراج از 19.6 میلیون تن در سال 1357 به عدد 735 میلیون تن در سال 1397 رسیده است. ژئوفیزیک هوایی از عدد صفر به 540 هزار کیلومتر خطی و شاخص نقشه‌های زمین‌شناسی از 53 ورقه به 864 ورقه افزایش یافته است. در همین مدت، صادرات غیرنفتی از عدد 0.543 میلیارد دلار به حدود 47 میلیارد دلار رسیده است. همچنین حجم تجارت از 10.9 میلیارد دلار به بیش از 100 میلیارد دلار افزایش یافته است.