نامه‌نگاری (ترسل)

آیت ماندگار- رسائل و مکاتیب باقی مانده از ادوار گوناگون‏ تاریخی، از انواع مهم نثر فارسی محسوب می‏‌شود و از جهات مختلف حائزاهمیت و در خور مطالعه‏ است. پس از حمله تازیان تا زمان تشکیل دولت‌های نیمه‏‌مستقل و مستقل ایرانی، تقریبا به مدت دو قرن و نیم از کیفیت انشاء و مکاتیب دیوانی و حتی اخوانی‏ اطلاعی در دست نیست. از آغاز تشکیل دولت‌های‏ ایرانی تا اوایل قرن پنجم هجری، دیوان در دربار سلطان به زبان عربی بود و مکاتیب رسمی و دیوانی بدین زبان نوشته می‏‌شد.

الف) منشور و فرمان: مکتوب رسمی بوده است‏ که از دیوان رسائل جهت تفویض مشاغل و مناصب‏ بزرگ دیوانی و سیاسی و علمی و دینی مانند: وزارت، امارت، سپهسالاری، حساب، تدریس، امامت، قضاوت و قاضی القضاتی، نقابت سادات ‏و یا واگذاری اقطاع و غیره صادر می‏‌شده و به توقیع‏ سلطان می‏‌رسیده و گاهی نیز عنوان «منشور» به‏ احکامی اطلاق می‏‌شد که از دیوان خلافت، هنگام‏ مرگ سلطانی و جلوس سلطان بعدی صادر می‏‌گردیده تا بدین‌وسیله سلطنت آن پادشاه جدید از جانب خلیفه به رسمیت شناخته شود.

ب) فتح‌نامه و شکست‌‏نامه: فتح‌نامه مکتوبی‏ است دیوانی که پس از فتوحات بزرگ در دیوان‏ رسائل نوشته می‏‌شد و از سوی سلاطین به ولایات و ممالک اطراف و خطاب به حاکمان و ملوک و والیان‏ و سلاطین آن نواحی و ممالک ارسال می‏‌گشت و رسم چنان بود که آن را در روز جمعه هنگام اقامه نماز در مساجد بالای منابر می‏‌خواندند و به اطلاع‏ عموم می‏‌رسانیدند.

شکست‌نامه نیز مکتوبی رسمی بود که در هنگام‏ ضرورت با تمهید مقدمات مناسب نوشته می‏‌شد و معمولا برای درخواست کمک یا برای آگاهی، خطاب به حکمرانان و سلاطین سایر کشورها و به ندرت به اطراف مملکت‏ و به ولایات و حکام داخل کشور ارسال می‏‌شد، در صورت لزوم با توجیه مناسب به آگاهی عموم نیز می‌‏رسید.

پ) سوگندنامه و عهدنامه: عهدنامه میان‏ پادشاهان با سلاطین و ملوک اطراف مبادله می‏‌شد و سوگندنامه از سوی پادشاهان به ملوک و امرا و دیگر ارکان دولت که عصیان می‏‌کرده، سپس در اطاعت درمی‏‌آمدند و مورد عفو قرار می‏‌گرفتند، یا از این طبقه کسانی که‏ بیم طغیان آنان می‌‏رفت، فرستاده‏ می‏‌شد، تا آن را در برابر گواهان بخوانند و امضا کنند. متن این گونه منشآت در دیوان رسایل تهیه‏ می‏‌شد و از آن طریق ارسال می‏‌گشت. از لحاظ کیفیت نگارش دارای ویژگی‌ها و ارکان مشابهی‏ هستند. گاهی نیز هر دو به معنی واحد به کار می‌‏رفت.

ت) سلطانیات (مکاتیب سلطانی): به‏ نامه‏‌هایی‏ گفته می‏‌شد،که سلاطین به یکدیگر یا به امرا و ملوک اطراف و یا به طبقات مختلف مردم‏ می‌‏نوشتند.

ث) اخوانیات (رسائل اخوانی): به نامه‏‌هایی‏ گفته می‏‌شد،که طبقات مختلف مردم به یکدیگر می‏‌نوشتند.

هرچند از مکاتیب و ترسلات پارسی در ایران‏ قبل از حمله تازیان آثار مدون بر جای نمانده است، تا بتوانیم با استناد بدان متون‏ درباره انواع مکاتیب و ویژگی‌های مختلف ادبی و محتوای تاریخی آن‌ها سخن بگوییم، اما با مطالعه‏ و پژوهش در آثار نویسندگان‏ و دانشمندان ایرانی در قرن‌های نخستین اسلام و مورخان ادب عربی به‏ این نکته می‌‏توان پی‏برد که در میان گونه‏‌های‏ مختلف نثر، ترسل نیز با شرایط و مختصات فنی‏ خاص خود، در آن عهد رواج داشته و جایگاه‏ ویژه‏ای در میان انواع نثر دارا بوده است. به طوری‏ که محققان و مورخان قدیم و جدید برآنند که قواعد و مختصات آن از طریق ترجمه متون پهلوی وارد دیوان خلفا گردیده و از آن تقلید شده و در تکامل و پیشرفت فن ترسل در زبان عربی سهم ‏و تأثیر شایانی داشته است.

اطلاعات سودمندی که مکاتیب درباره تشکیلات دیوانی، اعم از کشوری و لشکری و آیین‏ مملکت‌‏داری و تدبیر امور کشور در سلسله‏‌های‏ گوناگون حکومتی ارائه می‌‏دهد، از آن جمله است:

روابط رجال و درباریان با یکدیگر و با زیردستان‏ و با مقام‌های بالاتر، مسئولیت و حدود وظایف و اختیارات صاحبان مشاغل و مقامات دولتی و دیوان‌ها مانند وظایف قضات، شحنگان، محتسبان‏ و همچنین دیوان استیفاء، دیوان برید، دیوان‏ رسائل و انشاء و... و کیفیت تفویض قدرت و سلطنت و عزل و نصب والیان و ملوک ولایت‌ها و سرزمین‌های تحت نفوذ حکومت مرکزی و... منشورها و فرمان‌ها و نامه‌های سلطانی که در مجموعه منشآت گرد آمده است، منبع بسیار مهم و ارزشمند و اسناد معتبری است که در کشف حقایق‏ تاریخی و ریشه بسیاری از وقایع، راهگشای‏ مورخان و اهل تحقیق تواند بود. نظامی عروضی سمرقندی‏ در مقالت اول«چهار مقاله»(در ماهیت دبیری) برای کسب مهارت در فن دبیری، تسلط و تبحر یافتن در کار نویسندگی، شرایط و ضوابطی قائل‏ است و به دبیران و کسانی که طالب آموختن فن‏ ترسل (نامه نگاری)هستند، آن‌ها را توصیه می‏‌کند. در این نامه‏‌ها ممکن است به حوادث و شخصیت‌های تاریخی‏ اشاره شده یا ذکری از آن حوادث و افراد به میان آمده‏ باشد، که در هیچ یک از کتب تاریخ ثبت و ضبط نشده باشد، که در شناخت بیشتر و تجزیه و تحلیل‏ شخصیت‌ها و روشن شدن واقعیت‌های تاریخی، این‏‌گونه منشآت نقش مؤثری دارند.

نامه‌های مذکور از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی، ارزش و اهمیت به سزایی دارد، و پرداختن به آن‌ها در حیطه تحقیقات تاریخی و پژوهش‌های ادبی ضروری می‏‌نماید. با مطالعه و بررسی دقیق آن‌ها به نکات و دقایق‏ دستوری، لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و سایر ویژگی‌های سبک‏‌شناسی می‏‌توان دست یافت و از اسلوب بیان در ترسل و شیوه نگارش مکاتبات‏ رسمی دیوانی که در دربارها رایج بوده، و همچنین‏ از سبک نگارش نامه‏‌های خصوصی (اخوانیات) می‏‌توان آگاه شد و در بررسی سیر تحول نثر فارسی طی قرون متمادی، اطلاعات پر‏قیمتی از این متون کسب کرد. در مکاتیب اخوانی هم از جریان‌های سیاسی و اجتماعی و احوال خصوصی مردم به ویژه ادبا، شخصیت‌های سیاسی، درباریان، قضات، علما، و حتی مردم عادی، سخن به میان آمده و این مکتوبات اطلاعات زیادی در زمینه مردم‌‏شناسی، بافت اجتماعی جوامع گذشته، اعتقادات دینی و وجود فرقه‏‌های مختلف‏ مذهبی در ادوار گوناگون در اختیار خواننده‏ می‌‏گذارد. برای نمونه، القاب و عناوینی که در خطاب به هر کدام از افراد و طبقات اجتماع در نامه‌‏های دیوانی و اخوانی به کار می‌‏رفت و آداب و شرایطی که در نامه‏‌نگاری وجود داشت، ما را نسبت به بسیاری مسائل و روابط اجتماعی آگاه‏ می‌‏نماید.

منابع: تاریخ ادبیات در ایران / ذبیح‌الله صفا

سبک‏‌شناسی نثر / محمدتقی بهار