نگاهی به زوایای مختلف معمار کبیر انقلاب

عرفان، سیاست و آزادی در اندیشه امام خمینی(ره)

اندیشه و سیره عملی امام خمینی(ره) پر از نکات درس آموز و حیات بخش است. در این میان رابطه عرفان و سیاست در اندیشه و رویکرد امام(ره) مشهود بود. از این رو در مشی عرفانی امام (ره)، عرفان تنها ساحت فردی را شامل نمی شود بلکه امر اجتماعی را نیز در بر می گیرد.

نیمه خرداد، یادآور بزرگمردی مبارز و حق طلب، نستوهی بی پروا، عارفی فقیه و فقیهی عارف و استادی برجسته است؛ شخصیتی که تمام زندگی اش را وقف دین و خدمت به مردم کرد و در این مسیر ثابت قدم ماند. 

شخصیتی دارای جامعیت که علاوه بر داشتن جایگاهی والا در عرصه فقاهتی و سیاسی دارای مراتب بالای اخلاقی و سلوک عرفانی ، آثار برجسته ای را در طول حیات خود نگاشت. 

بی شک هر اندیشمند و سیاستمداری دارای میراثی است؛ امام(ره) نیز از این قاعده مستثنی نیست. از این رو توجه و بازخوانی اندیشه و سیره عملی امام که پر از نکات درس آموز و حیات بخش است، می تواند راهگشا بوده و افق دید بلندی را پیش رویمان بگشاید. 

بنابر این می توان از دریچه های مختلف به زندگی و رویکردهای نظری و عملی ایشان پرداخت. در این گزارش به عرفان، سیاست و آزادی در اندیشه امام(ره) می پردازیم. 

عرفان و سیاست در اندیشه امام(ره)

امام (ره) عارفی وارسته بود و به حکمت متعالیه و عرفان نظری علاقه داشت و با رویکردی عرفانی به تبیین فلسفه اسلامی می پرداخت. ایشان در این زمینه دارای آثاری برجسته هستند که می توان به کتاب هایی همچون «آداب‌الصلاه»، «سرالصلاه»(معراج‌السالکین و صلاه‌العارفین)، «شرح چهل حدیث»، «شرح دعای سحر» و «مصباح‌الهدایه الی‌الخلافه والولایه» اشاره کرد. 

امام در مباحث فلسفی از قرآن، برهان و شهود عرفانی بهره برده است. ایشان معتقد بودند که می ‌توان از قرآن یک فلسفه و نظام فلسفی طراحی کرد. از این رو علاوه بر روش برهانی از روش شهودی و کشفی هم استفاده کرده‌اند. 

‏‏نقش و جایگاه تزکیه نفس چنان در نگرش امام مهم بود که ایشان تربیت و تزکیه را مقدم بر تعلیم و آموزش می ‌دید و معتقد بودند که دانش با همه جایگاهی که دارد آنگاه که توام با تزکیه نفس نباشد همچون ابزاری در خدمت هدف‌های شیطانی به کار گرفته خواهد شد. 

اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، جزیی از اندیشه کلان وی و متاثر از ابعاد مختلف اندیشه های ایشان است. از آن جا که امام خمینی شخصیتی چند بعدی است، از این رو آثار متعددی در حوزه مباحث عرفان، فقه، فلسفه، کلام و سیاست از ایشان برجای مانده است. 

همچنین به دلیل آن که امام(ره) بنیان گذار و رهبر نظامی مبتنی بر اندیشه های اسلامی بود، بدیهی است که اندیشه سیاسی وی تمام مفاهیمی که در حوزه حکومت و جامعه کاربرد دارد را در بر می گیرد. 

تعامل عرفان و سیاست در حقیقت مبتنی بر این مبنا است که عارف در عین توجه به درون و خودسازی، این امکان را دارد که با توجه به بیرون، به امر هدایت خلق و اصلاح جامعه و مبارزه با دشمنان خارجی بپردازد. مبنایی که بر آموزه های اصیل اسلامی و سیره عملی پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین (ع) استوار است. بر همین اساس در عرفان سیاسی، عارف بر روی هر دو صحنه جامعه و سیاست گام می نهد. به عبارتی عرفان سیاسی دستگاه خاص معرفتی دارد.

رابطه عرفان و سیاست در اندیشه و رویکرد امام(ره) مشهود بود. از این رو در مشی عرفانی امام (ره)، عرفان تنها در گوشه گیری و عزلت گزینی خلاصه نمی شود، به عبارتی دیگر عرفان تنها ساحت فردی را شامل نمی شود و امر اجتماعی را نیز در بر می گیرد. این نگرش نشانگر نگاه و رویکر متعالی به عرفان است و آن را از حالت ایستایی خارج می کند و پویایی را مطرح می سازد. از این رو عرفان امام (ره) در مقابل استبداد داخلی پهلوی و استعمار خارجی قرار گرفت. 

اندیشه سیاسی امام 

اندیشه و سیره سیاسی امام، مبتنی بر اصول مستحکمی نظیر جهان بینی توحیدی، وحی الهی، سنت و سیره معصومین (ع)، پیوند دین و سیاست، اجتهاد، عقلانیت دینی، توجه به مقتضیات زمان و مکان و لزوم تامین مصالح جامعه اسلامی و سایر مولفه های فقه غنی اسلامی است. 

در اندیشه امام «دین» خاستگاه و منشا نظام سیاسی اسلام است و همه برنامه‏ها و مباحث سیاسی اسلام بر مبنای قوانین و احکام دینی پایه ریزی شده است. از این منظر می فرمایند: اسلام دین سیاست است با همه شوون سیاست، و این معنا برای کسی که کمترین دقتی در احکام حکومتی و سیاسی اجتماعی و اقتصادی اسلام بکند به خوبی و روشنی ظاهر می‏گردد، پس کسی که خیال می ‏کند دین اسلام جدای از سیاست است هم نسبت به معارف اسلام جاهل است و هم سیاست را نمی ‏داند. 

ایشان فقه را تئوری واقعی و کامل اداره انسان، از گهواره تا گور می ‌دانست و برهمین اساس نظریه مترقی «ولایت فقیه» را مطرح کردند که در واقع تشکیل حکومت اسلامی بر اساس ولایت فقیه در زمان غیبت است. 

آزادی در اندیشه امام(ره)

آزادی به عنوان یکی از اصول نظام جمهوری اسلامی در اندیشه امام خمینی(ره) دارای جایگاه ویژه ای بود. آزادی در اندیشه کلامی- سیاسی امام، به 2 معنای آزادی فلسفی یا توصیفی، به کار رفته است. آزادی فلسفی بیشتر، مباحث جبر و اختیار را در بر می گیرد و آزادی حقوقی یا تجویزی درباره «بایدها» و «نبایدها» است. 

آزادی و مشخصه اقتدارگریز آن، بر اساس اسلام و نصوص دینی، یکی از مهمترین اهداف امام خمینی بود. او مبارزه خود را مبارزه برای آزادی معرفی می کند. امام (ره ) هرگز میان آزادی و دین تمایزی نمی افکند و بر این باور است که آزادی با تمام ویژگی های خود، در درون اسلام نهفته است. 

به عقیده امام خمینی، آزادی «حق اولیهِ بشر» است که در همان آغاز خلقت به او عطا شده است. آزادی که همواره امام از آن به «نعمت بزرگ الهی، هدیه آسمانی و امانت الهی» یاد می کند، «امتیاز» به حساب نمی آید تا دولتی آن را اعطا یا پس بگیرد بلکه آزادی حقی است همانند حق حیات که آدمی قبل از تشکیل جامعه و دولت از آن برخوردار است و دولت نیز موظف به پاسداری از حریم آن است. 

امام(ره) در همین زمینه می فرماید: مملکت ما امروز قیام کرده است و این قیام، قیامی است که همه موظفیم دنبالش برویم… منطقی است که بشر باید دنبالش کند. اینها دارند حقوق اولیه بشریت را مطالبه می کنند، حق اولیه بشر است که من می خواهم آزاد باشم، من می خواهم حرفم آزاد باشد.

امام(ره) اسلام را به مثابه صراط یا شاهراهی می دید که سعادت انسان را در پی دارد و دوری از آن آدمی را به ورطه سقوط و نابودی می کشاند.

تبلور کرامت زن در اندیشه بنیانگذار انقلاب

پرداختن و بها دادن به کرامت و شخصیت والای زن در همه سطوح، همان قدر دارای ارزش و اهمیت است که بکارگیری توان نظامی برای دور کردن دشمن از مرزها؛ موضوعی که بنیانگذار انقلاب اسلامی درباره آن فرمودند: اگر زنان شجاع و انسان ساز از ملت‏ها گرفته شوند، ملت‏ها به شکست و انحطاط کشیده می‏شوند.

انقلاب اسلامی و به دنبال آن پیروزی حق بر باطل، بستری را فراهم ساخت که زنان مسلمان بتوانند شخصیت خویش را بازیافته و هویت و مقام و منزلت خویش را به منصه ظهور رسانده و بینش سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خویش را بازیابند. تحول فکری و روحی بزرگی که امام خمینی (ره) این تحول در جامعه زنان را بیشتر از تحولی می داند که در مردها پیدا شده است. 

اندیشه امام (ره)، زن، علاوه بر این که قادر به نقش آفرینی در فعالیت های فرهنگی و اجتماعی است، توانایی حضور در عرصه های اقتصادی، خودکفایی و تقویت بنیه سیاسی را نیز دارد؛ می تواند سختی ها را درنوردد و همگام با مردان در عرصه های مختلف گام بردارد و افتخارآفرین امت و ملت خود باشد. 

 افتخاری که درباره آن در کتاب «صحیفه امام» می خوانیم:«ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر، و هم دوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند.»

شخصیت زن در خانواده از دیدگاه امام (ره)

چارچوب خانه پل ارتباطی و پیوند زننده اعضای خانواده با هم و با جامعه است؛ خانواده ای که با مربیگری و راهنمایی زن، از پیوستگی ناگسستنی برخوردار خواهد شد. زنی که هم همسر است و هم مادر و این دو جنبه از شخصیت زن، نقش او را در خانواده نشان می دهد. 

امام خمینی این نقش و جایگاه زن در خانواده را در کتاب صحیفه این گونه توصیف می کند: «زن یکتا موجودی است که می تواند در دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهدکه از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه ها به استقامت و ارزش های والای انسانی کشیده شوند.»

همچنین امام در خصوص شخصیت زن به عنوان مادر تاکید دارند که: «دامن مادر بهترین مکتب است و بزرگترین مدرسه ای است که بچه در آن جا تربیت می شود.» ایشان خطاب به زنان می گوید: «شما فضایل تحصیل کنید تا کودکان شما در دامان شما به فضیلت برسند.» چرا که از نظر ایشان: «مادرها مبدا خیرات هستند. اگر خدای نخواسته مادرانی باشند که بچه ها را بد تربیت کنند، مبدا شرند.» و در این زمینه مسوولیت سنگینی به دوش دارند «بچه ها در دامن شما زنان بزرگ می شوند، مسوول افعال و اعمال آن ها هم شما هستید همانطوری که اگر یک بچه خوب تربیت کنید ممکن است که سعادت یک ملت را همان یک بچه تامین کند.»

زنان، پاسداران حریم خود و اسلام و انقلاب

حضور زنان در جبهه های جنگ، بدرقه کردن فرزندان سلحشور برای دفاع از آرمان های انقلاب و امام و پاسداری آنان از مرزهای داخلی و خارجی، نشان از گسترش فضای حضور زنان در عرصه های ایثار و جانفشانی دارد. 

بنیانگذار انقلاب اسلامی، همواره به عنوان مشوق و راهنمای زنان، تاکید می کردند که زنان باید همه از حریم خود و اسلام دفاع کنند، آن جا که فرمودند: «من امیدوارم که شما (خواهران ) هم در میدان تحصیل که یکی از امور مهمه است مجاهده کنید و هم در میدان دفاع از اسلام، این از مهماتی است که بر هر مردی، بر هر زنی، بر هر کوچک و بزرگی جز واجبات است. دفاع از اسلام، دفاع از کشور اسلامی، احدی از علمای اسلام، احدی از اشخاص که در اسلام زندگی کرده اند و مسلم هستند، در این جهت خلاف ندارند که این واجب است. آن چیزی که محل حرف است(قضیه) محل صحبت است، قضیه جهاد اولی است، آن بر زن واجب نیست، اما دفاع از حریم خودش، از کشور خودش، از زندگی خودش، از مال خودش و از اسلام، دفاع بر همه واجب است.»

«ما می بینیم و دیدیم که زن ها، بانوان محترمات همدوش مردان بلکه جلوی مردان در صف قتال ایستادند، بچه های خودشان را از دست دادند، جوانان خودشان را از دست دادن و شجاعانه مقاومت کردند.»

حضرت امام خمینی(ره) درباره نقش‌ زنان‌ در دفاع ‌مقدس‌ هم می فرمایند‌: «شما خانم ها و شما زن ها توجه‌ به‌ این‌ معنا داشته ‌باشید که ‌همان‌طور که ‌بر مردها در جبهه‌ لازم ‌است‌ که‌ جلو بروند و پیشقدم‌ باشند، شما هم‌ در کار پشت ‌جبهه‌ باید کمک‌ کنید، مهیا شوید که ‌اگر خدای‌ نخواسته ‌یک‌ وقت‌ دفاع ‌عمومی ‌بر همه‌ واجب ‌شد، یعنی‌ همه ‌ما بی‌استثنا هرکس‌ قدرت ‌دارد بی‌استثنا بر او واجب ‌شد، مهیا باشید از برای ‌دفاع‌.»

ابعاد مشارکت سیاسی اجتماعی زنان در پیام امام (ره)

پیگیری خط سیر اندیشه امام خمینی (ره) ، ما را به اینجا رهنمون می کند که امام از ژرفای عقیده و اندیشه خویش به اصل دخالت انسان‏ها در عرصه سرنوشت، ایمان داشتند؛ «میزان رأی ملت است» بهترین گواه اهتمام و اعتقاد امام به مشارکت سیاسی ملت است که به جرات می توان گفت تشویق ایشان نسبت به مشارکت جویی زنان بیش از مردان بوده است. 

آن جا که بر نقش سازنده و ارزنده زنان در عرصه‏های سیاسی اجتماعی تاکید و نوعی خودباوری واعتماد به نفس را تبلیغ می کنند و می فرمایند: «زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند». «خانم‏ها حق دارند در سیاست دخالت بکنند. تکلیفشان این است». «شرکت در این امر(انتخابات) برای زن ومرد از وظایف ملی و اسلامی است».

همچنین در جای دیگری درباره‌ وضعیت زنان در جمهوری اسلامی می‌گویند: «زنان همچون مردان در ساختن جامعه‌ اسلامی فردا شرکت دارند. آنان از حق رأی دادن و رأی گرفتن برخوردار هستند. در مبارزات اخیر، زنان ایران سهمی چون مردان دارند. ما همه گونه آزادی را به زن خواهیم داد. البته جلوی فساد را می‌گیریم و در این مورد دیگر بین زن و مرد فرقی نیست.»

 در جای دیگری نیز بر مشارکت زنان تاکید می‌کنند: «و شما زنان باید در همه‌ی صحنه‌ها و میدان‌ها آن قدری که اسلام اجازه داده، وارد باشید؛ مثل انتخابات که امروز عملی است که باید انجام بگیرد...‌‌ همان طوری که مرد‌ها فعالیت می‌کنند برای انتخابات، خانم‌ها هم فعالیت می‌کنند برای اینکه فرقی بین شما و سرنوشت‌تان با دیگران نیست.»

سیره عملی، فرمایش‏ها، مواضع روشنگر و فتاوای راهگشای حضرت امام (ره) درباره زن، که ضمن وفاداری تام به اصول و محکمات دین و در چارچوب حقوق مسلّم شرعی بیان شده‏اند، می‏توانند راهنمای عملی نسلی باشند که به جایگاه حقیقی زن می‏اندیشند.

شماره 35 دوهفته نامه آیت ماندگار