نگاهی به وضعیت بورس در جهان؛ جایگاه ایران کجاست؟

آیت ماندگار- جهانگیر مصلی: تغییرات شدید و ناگهانی بورس، قانون‌گذاران در بازارهای سهام را به جست‌وجو برای پیدا کردن راه‌حل‌هایی برای کنترل نوسان‌های شدید واداشته تا بتوانند مانع بروز بحران‌های احتمالی شوند.

به‌طور کلی در بورس‌های جهان از دو شیوه برای کنترل تغییرات قیمت سهام استفاده می‌شود. روش اول توقف معاملات است؛ یعنی معامله یک سهم خاص، بر اساس تشخیص مسئولان بازار و به دلیل نوسان قیمت شدید، متوقف می‌شود. توقف معاملات، روشی است که بیشتر در بورس‌های اوراق بهادار توسعه‌ یافته دیده می‌شود و البته به‌ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش دوم، دامنه نوسان یا تعیین کمترین قیمت و بیشترین قیمت برای معامله سهام است. در روش دامنه نوسان، سفارش‌های خرید و فروشی که در خارج از این محدوده قرار گیرند، ثبت نمی‌شوند و بنابراین، قیمت تنها در محدوده خاصی تغییر می‌کند و نوسان روزانه آن قابل کنترل خواهد بود.

از اوایل دهه ۱۳۸۰ تا کنون، دامنه نوسان به اشکال مختلف در بورس تهران وجود داشته است. در برخی از دوره‌های زمانی، دامنه نوسان متقارن و در برخی دوره‌ها، به‌صورت نامتقارن تعیین شده است. به‌دنبال برخی از تغییرات بازار سهام، دامنه نوسان کاهش یافته و به‌دنبال برخی تغییرات تصمیم‌ به افزایش دامنه نوسان گرفته شد.

از سال گذشته تا کنون نیز، دامنه نوسان تغییراتی را به خود دیده و درباره آن اظهارنظرهایی مطرح شده است. در بهمن سال ۱۳۹۹، شورای عالی بورس دامنه نوسان را از منفی ۵ تا مثبت ۵ درصد به منفی ۲ تا مثبت ۶ درصد تغییر داد. دامنه نوسان فرابورس از مثبت و منفی ۳ درصد به منفی ۲ و مثبت ۳ و دامنه نوسان صندوق‌ها نیز از مثبت و منفی ۱۰ درصد به منفی چهار تا مثبت ۱۰ درصد تغییر کرد.

براساس اظهارنظرهای محمدعلی دهقان دهنوی رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار به‌نظر می‌رسد عمر دامنه نوسان در بورس تهران کوتاه باشد. دهنوی در اسفند ۱۳۹۹ درباره دامنه نوسان گفته بود: هر چه دامنه نوسان محدود شود، نقدشوندگی هم محدودتر می‌شود. وی «حذف دامنه نوسان» به‌عنوان یکی از چشم‌اندازهای سازمان بورس مطرح کرده بود.

در نخستین ماه‌های سال جاری نیز با تصمیم هیأت مدیره سازمان بورس، بار دیگر دامنه نوسان به منفی پنج تا مثبت پنج درصد تغییر کرد.

به‌نظر می‌رسد. تصمیم‌گیری درباره آینده دامنه نوسان، نیازمند مطالعات علمی و مشاهده تجارب سایر کشورهاست؛ از این رو، معاونت تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران در گزارشی با عنوان «بررسی سازوکار کنترل نوسان قیمت در بورس‌های اوراق بهادار» پرداخته است.

در ابتدای این گزارش توصیه‌های سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار یا آیسکو مورد بررسی قرار گرفته؛ هدف اصلی آیسکو اطمینان از وجود کاراریی، شفافیت و عملکرد منصفانه بازار اوراق بهادار است. وقوع نوسان‌های شدید می‌تواند با کاهش یکپارچگی بازارها و کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران به این اهداف آسیب برساند.

در این راستا هیأت مدیره آیسکو به منظور حفظ نظم در بازار سرمایه و مدیریت نوسان‌های شدید قیمتی، پیشنهاد می‌دهد بورس‌های اوراق بهادار باید دارای سازوکار کنترل نوسان مناسب برای مواجهه با نوسان‌های شدید قیمتی باشند.

بورس‌ها باید سازوکار مناسب برای بازار خود را طراحی و پیاده‌سازی کنند و برای استفاده از سازوکار یاد شده، پارامترهای مناسبی را مورد استفاده قرار دهند. سازوکار کنترل نوسان باید به صورت منظم و مستمر مورد بازتنظیم قرار گیرد.

در بخش دیگری از این گزارش، به بررسی‌های انجام‌ شده توسط فدراسیون جهانی بورس‌ها (WFE) اشاره شده که بر اساس آن، بورس‌های اوراق بهادار برای کنترل نوسان قیمتی از دو روش اصلی شامل توقف خودکار معاملات و محدودیت دامنه نوسان استفاده می‌کنند.

در روش توقف خودکار معاملات چنانچه سفارشی در سامانه معاملات ثبت شود و امکان اجرا روی حدود مجاز دامنه نوسان یا بیرون آن را داشته باشد، این سفارش حذف شده و معاملات به صورت خودکار متوقف می‌شود.

محدودیت دامنه نوسان به محدودیتی اطلاق می‌شود که امکان ثبت سفارش یا انجام معامله تنها در بازه تعیین‌ شده امکان‌پذیر باشد. با استفاده از دامنه نوسان سفارش‌هایی که خارج از دامنه نوسان ثبت شوند به‌صورت خودکار لغو می‌شوند یا اصولاً امکان ثبت بیرون از این محدوده را ندارند.

بورس‌های اوراق بهادار معمولاً دارای دو نوع دامنه نوسان با عناوین دامنه نوسان پویا و ایستا هستند. دامنه نوسان پیرامون قیمت مبنا و معمولاً به ‌صورت درصدی بیشتر و کمتر از آن تعیین می‌شود. دامنه نوسان ایستا، به حداکثر نوسان مجاز نسبت به قیمت مبنای ایستای جلسه معاملاتی پیشین گفته می‌شود و معمولاً بر حسب درصد اعلام می‌شود. این در حالی است که دامنه پویا حداکثر نوسان مجاز را در اطراف قیمت مبنای پویا نشان می‌دهد و معمولاً به‌صورت درصدی حول قیمت مبنا تعریف می‌شود. قیمت مبنای مورد استفاده برای تعیین این دامنه، قیمت آخرین معامله انجام شده در بازار عادی یا حراج است.

این گزارش در ادامه هشت بورس را مورد بررسی و ابزارهای کنترلی تغییرات قیمت سهام را در آن‌ها مورد مقایسه قرار داده است. بر این اساس، بورس‌های تدوال، استانبول و هنگ‌کنگ دامنه نوسان پویا ندارند، اما در هر کدام از آن‌ها، بازه‌ای برای دامنه نوسان ایستا تعیین‌ شده است.

از طرف دیگر، در بورس نیویورک، دامنه نوسان ایستا وجود ندارد. در این بورس با توجه به قیمت سهام، دامنه تعیین می‌شود. برای سهام با قیمت بیش از سه دلار دامنه پنج درصد، بین ۷۵ سنت تا سه دلار دامنه ۲۰ درصد و کمتر از ۷۵ سنت دامنه برابر با حداقل ۷۵ درصد یا ۱۵ سنت در نظر گرفته شده می‌شود.

در بورس‌های مادرید، قطر، مالزی و ژاپن، هر دو دامنه نوسان پویا و ایستا وجود دارد. به عنوان مثال در بورس مادرید برای هر سهم بر اساس نوسان تاریخی دامنه ایستا و پویای مجزایی تعیین می‌شود. در بورس ژاپن نیز بر اساس قیمت سهم، دامنه ایستا و پویای متفاوتی برای هر سهم بر حسب ین، واحد پول این کشور، تعیین می‌شود. یعنی دامنه ایستا و پویا بر اساس قیمت هر سهم به‌صورت واحدی از ین است و به صورت درصدی تعریف نمی‌شود.