نوسازی بافت‌های فرسوده، فرصت یا تهدید؟

پس از انقلاب ۱۳۵۷ شمار زیادی محله و شهرک در محدوده غرب کلان‌شهر تهران ساخته شد. برخی از این محله‌ها همان روستاهای پیشین‌اند که گسترش داده‌شده‌اند؛ اما همچنان هستند محله‌هایی که بافت قدیمی خودشان را حفظ کرده‌اند. گسترده شدن بافت‌های فرسوده و قدیمی در شهر تهران، طی سال‌های اخیر مسئولان را به این فکر فرو برد تا به بازسازی آن‌ها اقدام کنند. نوسازی بافت‌های فرسوده نه‌تنها در کشورهای درحال‌توسعه بلکه در کشورهای توسعه‌یافته نیز به‌عنوان یکی از اهداف حوزه مدیریت شهری قرارگرفته است. در ایران نیز طی دهه گذشته تجارب متفاوتی مدنظر قرارگرفته است که در مواردی با تخریب و بازسازی کامل و در دیگر موارد بر بهسازی و ساماندهی فضاهای فرسوده استوار بوده است؛ برخی از این بافت‌ها که جنبه میراث فرهنگی دارد، دست‌نخورده باقی ماند، اما برای برخی دیگر طرح‌هایی در نظر گرفته شد. دلایل فرسوده ماندن بافت‌های فرسوده می‌تواند شامل موارد فرهنگی، اجتماعی، شهرنشینی، اقتصادی، ارثی و مالکیت و... باشد. بافت ناهمگون این بلوک‌ها به‌گونه‌ای است که هر یک از مالکین رأساً نمی‌توانند به بلندمرتبه‌سازی اقدام نمایند چراکه این کار مستلزم داشتن عرصه‌ای با متراژ مناسب است که آن‌هم نیازمند تجمیع چند ملک است که توافق با صاحبان سایر املاک، مشکلات خاص خود را دارد. از سوی دیگر مباحثی همچون سایه‌اندازی، عرض معابر و بعضاً عدم امکان ورود و خروج خودرو به ملک موجب می‌شود ارزش‌افزوده ساخت‌وساز به‌صورت موردی در بلوک‌های بافت فرسوده کمتر از سایر نقاط شهر شود. اگر به فرض صاحبان چند ملک هم اقدام به نوسازی کنند ممکن است مجاورین تا ده‌ها سال اقدام نکنند و این موضوع ارزش اقتصادی پروژه را پایین می‌آورد؛ بنابراین کسانی که قصد ساخت‌وساز دارند عمدتاً شهرک‌های جدید یا املاکی که چنین مشکلاتی نداشته باشند را انتخاب می‌کنند. کارشناسان مدیریت شهری معتقدند غیبت دولت در جریان نوسازی و اجرایی نشدن طرح‌های کارآمد نوسازی دو عامل مهم در کند شدن جریان نوسازی طی سال‌های گذشته بوده‌اند. ازاین‌رو دولت مصوبه‌ای را برای راه‌اندازی چرخ نوسازی بافت فرسوده به تصویب رساند که بر اساس آن وام ۳۰ میلیون تومانی برای کمک به سازندگان بافت فرسوده پایتخت به ۵۰ میلیون تومان افزایش یافت؛ اما برخی معتقدند افزایش رقم وام نوسازی به ۵۰ میلیون نمی‌تواند به‌صورت مؤثر و کارآمد عمل کند. چراکه اولاً با هزینه ساخت‌وساز در شهر تهران مطابقت ندارد و ثانیاً وام به‌تنهایی نمی‌تواند محرک جریان نوسازی از سوی مردم باشد. باوجود اطلاع از اینکه یکی از علل وجود بافت‌های فرسوده وضعیت نامطلوب اقتصادی و اشتغال ساکنان آن‌هاست، این تسهیلات تا چه اندازه می‌تواند در این امر به ساکنان آن کمک کند؟ در حال حاضر بافت‌های فرسوده با مشکلات بسیاری دست‌به‌گریبان هستند که موجودیت و حیات آن‌ها را تهدید می‌کند، ازاین‌رو مداخله هر چه سریع‌تر در این بافت‌ها به‌منظور بهسازی و نوسازی امری ضروری است، اما نکته مهم آن است که هرگونه مداخله در بافت‌های قدیمی، مداخله در زندگی ساکنین آن‌هاست. نوسازی شهری می‌تواند هم رفاه مجدد ساکنان اصیل یک محله را بعد از تغییرات فراهم کند و هم می‌تواند موجب جابه‌جایی آن‌ها به سایر نقاط شهر شود. پروژه نواب را می‌توان بزرگ‌ترین پروژه نوسازی شهر تهران دانست. این پروژه همانند بسیاری از پروژه‌های نوسازی شهری، به‌شدت پدیده جابه‌جایی جمعیت و معضلات ناشی از آن را به دنبال داشته است. قبل از نوسازی خیابان نواب یک خیابان شمالی - جنوبی در تهران مرکزی بود که نقشی حیاتی و مهم در اتصال برخی مناطق و محلات تهران طی ۷۰ سال گذشته را داشت. ساختمان‌های این منطقه اغلب یک یا دوطبقه بودند و سنشان به ۶۰ سال می‌رسید. این محدوده دارای چند محله با هویتی قوی و روابط و پیوندهای اجتماعی، قومی و فرهنگی بود، اما اجرای پروژه نوسازی موجب ازهم‌گسیختگی این روابط و از بین رفتن هویت محله‌هایش شد. هدف اولیه این پروژه ایجاد بزرگراهی برای اتصال شمال و جنوب تهران بود، اما در اجرا، بسیاری از مسکن‌های موجود تخریب شد و ساکنان آن مجبور به مهاجرت به سایر نقاط شهر شدند. یکی دیگر از دلایل مهاجرت ساکنان محله نواب را می‌توان سنخیت نداشتن بافت جدید با ساختمان‌های اطراف و همچنین فرهنگ محله برشمرد، بنابراین می‌توان گفت عدم توجه به ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و قومی ساکنان در ساخت‌وسازهای جدید می‌تواند به‌طور غیرمستقیم موجب ترک بافت از سوی ساکنان شود، ازاین‌رو توجه به نیازها و خواسته‌های شهروندان و لحاظ نمودن آن‌ها در طرح‌های بهبود بخشی بافت‌های شهری باید سرلوحه هرگونه اقدام و برنامه‌ریزی قرار گیرد. در جامعه‌ای که تعداد اقشار آسیب‌پذیر بیشتر است، مشارکت دهی آنان در امور شهری باعث افزایش عزت‌نفس، افزایش تعامل اجتماعی و افزایش تجربه و مهارت‌های شرکت‌کنندگان می‌شود. بدون شک بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده زمانی به نتیجه خواهد رسید که با مشارکت فعال و مؤثر تمامی اقشار ساکنین انجام شود، به‌عبارت‌دیگر بهسازی یک بافت شهری در طول زمان، زمانی پایدار خواهد بود که در آینده بدون مداخله نیروهای خارجی روند خود را طی کرده و از درون و توسط ساکنین آن باز زنده‌سازی شود.

شماره 15 دوهفته نامه آیت ماندگار