اختاپوسی به نام فساد

مطالعه تاریخ تمدن‌های باستان، بیانگر این است که فساد در جوامع بشری قدمتی به‌اندازه ایجاد تمدن داشته و تا امروز نیز یکی از مسائل مهم و اساسی در میان کشورهای جهان است. فساد در انواع مختلفش مثل رانت‌خواری، پول‌شویی، قاچاق، کلاه‌برداری، اختلاس، ویژه خواری و مواردی از این نوع؛ نابسامانی‌های بسیاری برای جوامع بشری به دنبال داشته و جنگ‌های پی‌درپی، خشونت‌ها و قیام علیه تمدن‌های حاکم، از بین رفتن سازمان‌ها و در هم ریختن جوامع، معمولاً ناشی از فساد بوده است. به گزارش ابن‌خلدون در رابطه با عوامل ظهور و سقوط تمدن‌ها؛ اسراف، تبذیر و فساد در دستگاه حکومتی از جانب دولت‌مردان و حاکمان عامل اصلی فروپاشی و زوال حکومت‌ها است. در تاریخ بشری، همواره رابطه معکوسی بین استفاده درست و بجا از قدرت و قلمرو گسترش فساد وجود داشته است. به‌طوری‌که زمانی که از قدرت به‌طور مطلوب استفاده می‌شد، میزان فساد کاهش می‌یافته است. دانته در قرن چهاردهم، در کتاب کمدی الهی خود به مسئله فساد توجه کرده و آن را ازنظر درجه‌بندی در اعماق جهنم قرار می‌دهد. به عقیده ماکیاولی فساد جریانی است که طی آن، موازین اخلاقی افراد سست و فضیلت و تقوای آنان از بین می‌رود و ازآن‌رو که افراد ضعیف و عاری از تقوا و پرهیزگاری، بیشتر در معرض فساد قرار می‌گیرند، باید با کنترل این افراد، هدایت رهبران فکری و با کمک دستگاه‌های متعدد و منظم ناظر از بروز و رشد این اختاپوس ویرانی جلوگیری کرد.
 با این مقدمه باید گفت فساد اداری ازجمله پدیده‌های سازمانی است که روند توسعه کشورها را به‌طور چشمگیر با مشکل روبه‌رو می‌سازد و موجب شکل‌گیری مشکلات و بحران‌های اساسی در سراسر جامعه می‌شود. بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان بین‌المللی شفافیت در سال ۲۰۱۵ ایران از میان ۱۶۷ کشور در رتبه ۱۳۱ ازنظر ادراک فساد قرارگرفته است که این امر بیانگر میزان بالای فساد در جامعه ایران در حال حاضر است.
اما چرایی این موضوع مهم و این اختاپوس مهارنشدنی در ایران شاید نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد اما باید گفت بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ با توجه با شعارهای عدالت طلبانه و مساوات خواهی این انقلاب و رشد میزان تقوا و روحیه انقلابی در میان مردم، میزان فساد در تمامی ابعادش به‌شدت کاهش یافت و آغاز جنگ تحمیلی در دهه ۶۰ هم چنان این روحیه را تقویت کرد؛ اما با پایان جنگ و کم‌رنگ شدن انگیزه‌های انقلابی و فروکش کردن احساسات انقلابی همراه باتقوا و درستکاری متأسفانه و به گزارش آمار فساد اداری رشد کرد. تغییر سیاست‌های اقتصادی و سو استفاده عده‌ای که از سال‌های پایان جنگ با فروش اجناس کوپنی در بازار آزاد سودجویی می‌کردند ضربه ابتدایی بود بر پیکره اقتصاد ایران. موضوع رانتیر بودن یا نفتی بودن اقتصاد باعث انحصار دولت در مدیریت کشور و خود باعث بروز فساد شد. هرچند میزان فساد در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴ به‌هیچ‌عنوان قابل‌مقایسه با سال‌های بعدی نبود اما زمینه‌های این‌گونه فسادها خصوصاً رشوه‌خواری و ویژه خواری به‌آسانی قابل‌اندازه‌گیری بود؛ اما با مدیرت معیوب و غیراصولی، بی‌توجهی به قانون، حذف نهادهای بازرسی و ممیزی اقتصادی، رشد افسارگسیخته نقدینگی، افزایش تورم، واردات بی‌رویه، تحریم‌های گسترده بین‌المللی، افزایش قیمت نفت، نوسانات قیمت دلار در دولت نهم و دهم در سال‌های ۸۴ تا ۹۲ بر اساس آمار زمینه‌های ایجاد فساد سازمان‌یافته در تمامی ارگان دولتی و خصوصی رشد کرد. طبق آمار سازمان غیردولتی شفافیت بین‌المللی درباره فساد مالی و اداری ایران با ۱۳ رتبه تنزل نسبت به سال ۹۰ در سال ۹۱ از بین ۱۷۴ کشور جهان در رتبه ۱۳۳ قرار گرفت و از سوی دیگر بر اساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول از میان ۱۴۴ کشور جهان در رتبه ۱۲۵ قرار گرفت و هم‌چنین ایران ازنظر فضای کسب و کار هم در بین ۱۵ کشور منطقه خاورمیانه بعد از کشورهای افغانستان و عراق در جایگاه ۱۳ قرار دارد. این وضعیت نشان دنده حجم بالای فساد اداری خصوصاً اختلاس، پول‌شویی و رانت‌خواری در دولت بود؛ که طبیعتاً در شرکت‌های خصوصی، بازار عرضه و تقاضا و تمامی شریان‌های اقتصادی رشد چشمگیر داشت.
این اختاپوس فساد باوجود تدابیر دولت یازدهم هم چنان مهم‌ترین عامل عدم رشد اقتصادی مطلوب و توسعه‌یافتگی ایران است. افشای فیش‌های حقوقی بسیاری از مسئولین با مبالغی غیرقابل‌باور که به شکل غیرمعمولی در رسانه‌های جریان تندرو و دلواپس تبلیغاتی شد. نشان داد هم چنان فساد در انواع مختلفش دست بر گریبان مدیران دولتی دارد. در یک تحلیل ساده باید گفت وقتی نگاه مردم در سال‌های اخیر حجم قابل‌ملاحظه‌ای از فساد را در انواع اختلاس‌ها، فیش‌های نجومی، اعتبارات بدون ضامن، ویژه خواری و... می‌بیند خودبه‌خود در فضای کسب‌وکار رو به انواع فساد می‌آورد. گران‌فروشی، احتکار، تدلیس، تقلب، قاچاق کالا و ... از انواع این فساد است که باید با راه‌کارهای قانونی و استفاده از مدل‌های قابل‌قبول جهانی به جنگ این اختاپوس فساد رفت. مدلی مبتنی بر عذرخواهی وزیر اقتصاد، بازگرداندن اضافی دریافتی‌ها و ... که جزو معدود اتفاقات ارزشمند در سال‌های اخیر برای مبارزه با این فساد سازمان‌یافته بود.

شماره 15 دوهفته نامه آیت ماندگار