سرمقاله
یادداشت
گزارش
مجلس و تأثیرش بر سیاست ایران
علی رزاقی بهار / مدرس دانشگاه
تاریخچه قانون‌گذاری در ایران
فرمان مشروطیت در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ ش/ ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴/ ۵ اوت ۱۹۰۶ م صادر شد. بر اساس آن مردم رخصت یافتند مجلسی مرکب از نمایندگان منتخبشان را برای مشاوره در امور مهم مملکتی و نظارت بر کار وزرا تشکیل دهند. به‌موجب همین دستخط مظفرالدین شاه متعهد شد که «نظامنامه و ترتیبات این مجلس و لوازم تشکیل آن را مرتب و مهیا» کند. پس از بازگشت روحانیون مهاجر از قم به تهران و انجام دیدوبازدیدهای معمول در ۲۷ مرداد ۱۲۸۵/ ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق/ ۱۸ اوت ۱۹۰۶ م مجلسی با حضور سه چهار هزار نفر از روحانیون، تجار، وزرا، شاهزادگان و عموم مردم در مدرسه نظامیه تشکیل شد. این مجلس موقتی تا تشکیل مجلس منتخب هفته‌ای دو روز تشکیل جلسه داد و از طرف آن دوازده نفر که مرتضی‌قلی خان صنیع‌الدوله، مخبرالسلطنه، حاج امین‌الضرب، محقق‌الدوله، صدیق حضرت، حاج معین بوشهری و آقا میرزا محسن ازجمله آن‌ها بودند، مأمور نوشتن نظامنامه انتخابات مجلس شدند. پس از تهیه نظامنامه و تأیید آن توسط مظفرالدین شاه انتخابات تهران در ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ ش/ ۲۷ رجب ۱۳۲۴ ق/ ۱۶ سپتامبر ۱۹۰۶ م آغاز شد. همچنین قرار شد فقط با حضور نمایندگان تهران مجلس شورای ملی را افتتاح کنند و منتظر نتیجه انتخابات شهرستان‌ها نمانند. هیئت ناظر بر انتخابات تهران عبارت بودند از مخبرالسلطنه رئیس، مشیر دیوان منشی باشی از طرف صدراعظم، اعظم‌السلطنه و خازن‌الملک از طرف حکومت تهران، اسدالله میرزا و ثقه‌السلطنه از طرف شاهزادگان، امجدالسلطان از طرف قاجاریه، آقا سید حاج‌آقا و میرزا طاهر تنکابنی و سید محمدتقی هراتی و شیخ سیف‌الدین از طرف علما و طلاب، حاج سیف محمد صراف از طرف تجار، حاج محمدابراهیم و آقا شیخ حسین سقط فروش از طرف اصناف. انتخابات تهران برگزار شد و تقریباً اکثر نمایندگان تا ۱۱ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۴ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۲ اکتبر ۱۹۰۶ م انتخاب شدند. در مورد نحوه انتخاب نمایندگان گفتگو بسیار است. ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان مدعی است که «این مجلس بر وفق نظامنامه نمی‌باشد و دست تقلب و تدلیس در کار داخل شده» و معتقد است که متمولین با رشوه نتیجه انتخابات را تعیین کرده‌اند نمونه‌هایی هم برای اثبات ادعایش ذکر می‌کند.
افتتاح مجلس شورا در روز یکشنبه ۱۵ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۷ اکتبر صورت گرفت. در این روز سه ساعت مانده به غروب مدعوین در اتاق برلیان عمارت گلستان جمع شدند. مظفرالدین شاه در مجلس حضور یافت و نظام الملک خطابه شاه را قرائت کرد. پس از پایان خطابه موزیک نظام نواخته شد و بعد از پایان جلسه سلام، نمایندگان به مدرسه نظام که برای تشکیل مجلس شورا در نظر گرفته‌شده بود رفتند ولی به دلیل ضیق وقت جلسه را به عصر روز دوشنبه ۱۶ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۹ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۸ اکتبر ۱۹۰۶ م موکول کردند. در آن جلسه صنیع‌الدوله به ریاست مجلس برگزیده شد و برای نخستین بار مجلس شورای ملی در ایران کار رسمی‌اش را آغاز کرد.
مجلس، نهادی مهم و اثرگذار در جغرافیای سیاسی ایران
تاریخ مجلس ملی ایران آن‌طور که تاریخ‌نگاران نگارش کردند نشان از قدرت این نهاد است. نهادی که علاوه بر تأیید، رد وزیران و رأی اعتماد به نخست‌وزیر، مسئولیت قانون‌گذاری و نظارت را در تمام مسائل کشور داشته و دارد. از ارسال نیرو به خارج کشور برای آموزش، افزایش و کاهش مالیات، اعطای عنوان فرمانده کل قوا که طبق قانون اساسی مشروطه در صلاحیت شاه بود، به وزیر جنگ، انقراض قاجاریه، ملی شدن صنعت نفت و همراهی با نماینده و نخست‌وزیر شجاع و ملی ایران محمد مصدق، تأسیس بانک ملی ایران، لغو امتیازنامه دارسی، اعطای کاپیتولاسیون که با مخالفت روحانیون و حضرت امام خمینی همراه بود، نظام وظیفه اجباری و بسیاری از قوانین دیگر را تصویب و رد کرده است. نهادی که فارغ از نحوه عملکردش چه در ماجرای کاپیتولاسیون و چه در ملی شدن نفت به‌عنوان دو رویداد ضد ملی و ملی در تاریخ این سرزمین مهم و اثرگذار است.
نمایندگان واقعی ملت
سیدحسن مدرس یکی از نمایندگان شجاع و مستقل تاریخ قانون‌گذاری ایران است. نماینده‌ای که شرف نمایندگی‌ای را هرگز به پول نفروخت و تطمیع نشد. در تاریخ آمده است: یک‌بار از طرف رضاخان مبلغ بسیار هنگفتی را می‌آورند که به مدرس بدهند او به فرستاده رضاخان می‌گوید به شرطی این مبلغ را قبول می‌کنم که علیه رضاخان استفاده کنم! فرستاده با اسب برمی‌گردد و پول را برمی‌دارد و می‌رود. چنان نماینده‌ای که در سال ۱۳۰۵ مورد سوءقصد قرار می‌گیرد و از ترور جان سالم به درمی‌برد و سپس درراه آزادی و مقابله با استبداد در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ دستگیر و به دامغان، مشهد و سپس به خواف تبعید می‌شود و درنهایت در سال ۱۳۱۶ با دستور رضاشاه شهید می‌شود. اوج آرمان‌خواهی، شرافت، حمایت از مردم و ایستادگی در مقابل ظلم را در قامت نمایندگی مجلس نشان می‌دهد.
یکی دیگر از نمایندگان شجاع و آزاده مجلس ملی محمد مصدق از طرفداران انقلاب مشروطهٔ بوده است شخصیتی که معتقد بود شاه فقط باید نمادی برای وحدت باشد. مصدق در دوران نخست‌وزیری کوشید تا قدرت شاه را محدود به چارچوب مشخص‌شدهٔ آن در قانون اساسی مشروطه کند. در این دوره محمد مصدق به‌وضوح، قدرت برتر کشور (نسبت به شاه) بود. تلاش وی به‌عنوان نماینده اول تهران در مجلس چهاردهم برای ملی کردن نفت در مقام نمایندگی بی‌نظیر بود. نماینده‌ای که به جهت مخالفت‌هایش با پهلوی اول و دوم بارها زندان و تبعید شد و سرانجام در تبعید و در سن ۸۳ سالگی از غم مظلومیت مردم دق کرد.
بعد از انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷؛ انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی، در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی، برگزار گردید و در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی، اولین جلسه مجلس اول برگزار گردید. بیشتر نمایندگان حاضر در این دوره از مجلس، در دوره رژیم پهلوی، از زندانیان سیاسی بودند. آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس)، یدالله سحابی، مهدی بازرگان، محمد موسوی‌خوئینی‌ها، محمدعلی رجایی، حسن آیت و برخی دیگر از چهره‌های شاخص، اثرگذار و مهم مجلس باوجود اختلاف‌نظرهای جدی بودند. از اقدامات مهم این مجلس رأی به عدم‌کفایت سیاسی سید ابوالحسن بنی‌صدر اولین رئیس‌جمهور ایران و تصویب آزادی گروگان‌های سفارت آمریکا بود.
در مجلس سوم و با ریاست مهدی کروبی (پس از انتخاب آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی به‌عنوان رئیس‌جمهور) نام مجلس ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر کرد. به اعتقاد نگارنده باوجود برخی اختلافات و مواضع سیاسی گوناگون در ادوار مجلس تا امروز و مواضع شجاعانه بسیاری از نمایندگان در احقاق حقوق مردم و اجرای قانون اساسی شاید نتوان نام نماینده‌ای را داخل گیومه کرد و به او مدال شجاعت داد.
هرچند علی مطهری فرزند خلف شهید مرتضی مطهری به‌عنوان نماینده مجالس هشتم، نهم و دهم مجلس شورای اسلامی دارای کارنامه‌ای قابل دفاع و ارزشمند است. وی در تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۹۰ در اعتراض به رسیدگی نشدن به طرح سؤال از رئیس‌جمهور در مجلس در خصوص عملکرد وی ازجمله برداشت غیرقانونی پول از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، از سمت نمایندگی مجلس استعفا داد؛ ولی درخواست استعفایش رأی نیاورد. همچنین در استیضاح علی کردان، وزیر کشور دولت نهم به جهت جعل مدرک تحصیلی نقش عمده‌ای داشت. علی مطهری تنها نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی است که در دوران وکالتش، دومرتبه از جانب قوه قضائیه، علیه وی اعلام‌جرم شده است. مواضع صریح وی در مجلس، مناظره‌ها و برنامه‌های دیگرش از دلایل متمایز بودن وی است.
تأثیر رفتار نمایندگان مستقل و شجاع نه‌تنها در ایران بلکه در تمامی کشورها بر روی سیاست‌های دولت و حکومت‌ها غیرقابل‌انکار است. گفتار و کردار نمایندگانی هم چون علی مطهری و محمود صادقی در حال حاضر، نحوه مدیریت ماجرای بازداشت و زندانی شدن نماینده مجلس ششم (حسین لقمانیان) توسط رئیس مجلس در دفاع از اصل ۸۴ و ۸۶ قانون اساسی بدون تردید در اجرای قانون اساسی، عملکرد مستقل قوه قضاییه، از بین رفتن فساد و موارد دیگر تأثیر به سزایی داشته و دارد.
آن‌طور که حضرت امام (ره) معمار و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی فرمودند مجلس در رأس امور است.
شماره 25 دوهفته نامه آیت ماندگار
فرمان مشروطیت در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ ش/ ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴/ ۵ اوت ۱۹۰۶ م صادر شد. بر اساس آن مردم رخصت یافتند مجلسی مرکب از نمایندگان منتخبشان را برای مشاوره در امور مهم مملکتی و نظارت بر کار وزرا تشکیل دهند. به‌موجب همین دستخط مظفرالدین شاه متعهد شد که «نظامنامه و ترتیبات این مجلس و لوازم تشکیل آن را مرتب و مهیا» کند. پس از بازگشت روحانیون مهاجر از قم به تهران و انجام دیدوبازدیدهای معمول در ۲۷ مرداد ۱۲۸۵/ ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق/ ۱۸ اوت ۱۹۰۶ م مجلسی با حضور سه چهار هزار نفر از روحانیون، تجار، وزرا، شاهزادگان و عموم مردم در مدرسه نظامیه تشکیل شد. این مجلس موقتی تا تشکیل مجلس منتخب هفته‌ای دو روز تشکیل جلسه داد و از طرف آن دوازده نفر که مرتضی‌قلی خان صنیع‌الدوله، مخبرالسلطنه، حاج امین‌الضرب، محقق‌الدوله، صدیق حضرت، حاج معین بوشهری و آقا میرزا محسن ازجمله آن‌ها بودند، مأمور نوشتن نظامنامه انتخابات مجلس شدند. پس از تهیه نظامنامه و تأیید آن توسط مظفرالدین شاه انتخابات تهران در ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ ش/ ۲۷ رجب ۱۳۲۴ ق/ ۱۶ سپتامبر ۱۹۰۶ م آغاز شد. همچنین قرار شد فقط با حضور نمایندگان تهران مجلس شورای ملی را افتتاح کنند و منتظر نتیجه انتخابات شهرستان‌ها نمانند. هیئت ناظر بر انتخابات تهران عبارت بودند از مخبرالسلطنه رئیس، مشیر دیوان منشی باشی از طرف صدراعظم، اعظم‌السلطنه و خازن‌الملک از طرف حکومت تهران، اسدالله میرزا و ثقه‌السلطنه از طرف شاهزادگان، امجدالسلطان از طرف قاجاریه، آقا سید حاج‌آقا و میرزا طاهر تنکابنی و سید محمدتقی هراتی و شیخ سیف‌الدین از طرف علما و طلاب، حاج سیف محمد صراف از طرف تجار، حاج محمدابراهیم و آقا شیخ حسین سقط فروش از طرف اصناف. انتخابات تهران برگزار شد و تقریباً اکثر نمایندگان تا ۱۱ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۴ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۲ اکتبر ۱۹۰۶ م انتخاب شدند. در مورد نحوه انتخاب نمایندگان گفتگو بسیار است. ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان مدعی است که «این مجلس بر وفق نظامنامه نمی‌باشد و دست تقلب و تدلیس در کار داخل شده» و معتقد است که متمولین با رشوه نتیجه انتخابات را تعیین کرده‌اند نمونه‌هایی هم برای اثبات ادعایش ذکر می‌کند.
افتتاح مجلس شورا در روز یکشنبه ۱۵ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۷ اکتبر صورت گرفت. در این روز سه ساعت مانده به غروب مدعوین در اتاق برلیان عمارت گلستان جمع شدند. مظفرالدین شاه در مجلس حضور یافت و نظام الملک خطابه شاه را قرائت کرد. پس از پایان خطابه موزیک نظام نواخته شد و بعد از پایان جلسه سلام، نمایندگان به مدرسه نظام که برای تشکیل مجلس شورا در نظر گرفته‌شده بود رفتند ولی به دلیل ضیق وقت جلسه را به عصر روز دوشنبه ۱۶ مهر ۱۲۸۵ ش/ ۱۹ شعبان ۱۳۲۴ ق/ ۸ اکتبر ۱۹۰۶ م موکول کردند. در آن جلسه صنیع‌الدوله به ریاست مجلس برگزیده شد و برای نخستین بار مجلس شورای ملی در ایران کار رسمی‌اش را آغاز کرد.
مجلس، نهادی مهم و اثرگذار در جغرافیای سیاسی ایران
تاریخ مجلس ملی ایران آن‌طور که تاریخ‌نگاران نگارش کردند نشان از قدرت این نهاد است. نهادی که علاوه بر تأیید، رد وزیران و رأی اعتماد به نخست‌وزیر، مسئولیت قانون‌گذاری و نظارت را در تمام مسائل کشور داشته و دارد. از ارسال نیرو به خارج کشور برای آموزش، افزایش و کاهش مالیات، اعطای عنوان فرمانده کل قوا که طبق قانون اساسی مشروطه در صلاحیت شاه بود، به وزیر جنگ، انقراض قاجاریه، ملی شدن صنعت نفت و همراهی با نماینده و نخست‌وزیر شجاع و ملی ایران محمد مصدق، تأسیس بانک ملی ایران، لغو امتیازنامه دارسی، اعطای کاپیتولاسیون که با مخالفت روحانیون و حضرت امام خمینی همراه بود، نظام وظیفه اجباری و بسیاری از قوانین دیگر را تصویب و رد کرده است. نهادی که فارغ از نحوه عملکردش چه در ماجرای کاپیتولاسیون و چه در ملی شدن نفت به‌عنوان دو رویداد ضد ملی و ملی در تاریخ این سرزمین مهم و اثرگذار است.
نمایندگان واقعی ملت
سیدحسن مدرس یکی از نمایندگان شجاع و مستقل تاریخ قانون‌گذاری ایران است. نماینده‌ای که شرف نمایندگی‌ای را هرگز به پول نفروخت و تطمیع نشد. در تاریخ آمده است: یک‌بار از طرف رضاخان مبلغ بسیار هنگفتی را می‌آورند که به مدرس بدهند او به فرستاده رضاخان می‌گوید به شرطی این مبلغ را قبول می‌کنم که علیه رضاخان استفاده کنم! فرستاده با اسب برمی‌گردد و پول را برمی‌دارد و می‌رود. چنان نماینده‌ای که در سال ۱۳۰۵ مورد سوءقصد قرار می‌گیرد و از ترور جان سالم به درمی‌برد و سپس درراه آزادی و مقابله با استبداد در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ دستگیر و به دامغان، مشهد و سپس به خواف تبعید می‌شود و درنهایت در سال ۱۳۱۶ با دستور رضاشاه شهید می‌شود. اوج آرمان‌خواهی، شرافت، حمایت از مردم و ایستادگی در مقابل ظلم را در قامت نمایندگی مجلس نشان می‌دهد.
یکی دیگر از نمایندگان شجاع و آزاده مجلس ملی محمد مصدق از طرفداران انقلاب مشروطهٔ بوده است شخصیتی که معتقد بود شاه فقط باید نمادی برای وحدت باشد. مصدق در دوران نخست‌وزیری کوشید تا قدرت شاه را محدود به چارچوب مشخص‌شدهٔ آن در قانون اساسی مشروطه کند. در این دوره محمد مصدق به‌وضوح، قدرت برتر کشور (نسبت به شاه) بود. تلاش وی به‌عنوان نماینده اول تهران در مجلس چهاردهم برای ملی کردن نفت در مقام نمایندگی بی‌نظیر بود. نماینده‌ای که به جهت مخالفت‌هایش با پهلوی اول و دوم بارها زندان و تبعید شد و سرانجام در تبعید و در سن ۸۳ سالگی از غم مظلومیت مردم دق کرد.
بعد از انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷؛ انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی، در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی، برگزار گردید و در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی، اولین جلسه مجلس اول برگزار گردید. بیشتر نمایندگان حاضر در این دوره از مجلس، در دوره رژیم پهلوی، از زندانیان سیاسی بودند. آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس)، یدالله سحابی، مهدی بازرگان، محمد موسوی‌خوئینی‌ها، محمدعلی رجایی، حسن آیت و برخی دیگر از چهره‌های شاخص، اثرگذار و مهم مجلس باوجود اختلاف‌نظرهای جدی بودند. از اقدامات مهم این مجلس رأی به عدم‌کفایت سیاسی سید ابوالحسن بنی‌صدر اولین رئیس‌جمهور ایران و تصویب آزادی گروگان‌های سفارت آمریکا بود.
در مجلس سوم و با ریاست مهدی کروبی (پس از انتخاب آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی به‌عنوان رئیس‌جمهور) نام مجلس ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر کرد. به اعتقاد نگارنده باوجود برخی اختلافات و مواضع سیاسی گوناگون در ادوار مجلس تا امروز و مواضع شجاعانه بسیاری از نمایندگان در احقاق حقوق مردم و اجرای قانون اساسی شاید نتوان نام نماینده‌ای را داخل گیومه کرد و به او مدال شجاعت داد.
هرچند علی مطهری فرزند خلف شهید مرتضی مطهری به‌عنوان نماینده مجالس هشتم، نهم و دهم مجلس شورای اسلامی دارای کارنامه‌ای قابل دفاع و ارزشمند است. وی در تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۹۰ در اعتراض به رسیدگی نشدن به طرح سؤال از رئیس‌جمهور در مجلس در خصوص عملکرد وی ازجمله برداشت غیرقانونی پول از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، از سمت نمایندگی مجلس استعفا داد؛ ولی درخواست استعفایش رأی نیاورد. همچنین در استیضاح علی کردان، وزیر کشور دولت نهم به جهت جعل مدرک تحصیلی نقش عمده‌ای داشت. علی مطهری تنها نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی است که در دوران وکالتش، دومرتبه از جانب قوه قضائیه، علیه وی اعلام‌جرم شده است. مواضع صریح وی در مجلس، مناظره‌ها و برنامه‌های دیگرش از دلایل متمایز بودن وی است.
تأثیر رفتار نمایندگان مستقل و شجاع نه‌تنها در ایران بلکه در تمامی کشورها بر روی سیاست‌های دولت و حکومت‌ها غیرقابل‌انکار است. گفتار و کردار نمایندگانی هم چون علی مطهری و محمود صادقی در حال حاضر، نحوه مدیریت ماجرای بازداشت و زندانی شدن نماینده مجلس ششم (حسین لقمانیان) توسط رئیس مجلس در دفاع از اصل ۸۴ و ۸۶ قانون اساسی بدون تردید در اجرای قانون اساسی، عملکرد مستقل قوه قضاییه، از بین رفتن فساد و موارد دیگر تأثیر به سزایی داشته و دارد.
آن‌طور که حضرت امام (ره) معمار و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی فرمودند مجلس در رأس امور است.
شماره 25 دوهفته نامه آیت ماندگار
نظرشما
گفت‌و‌گو
شعرخوانی
کارتون
آخرین اخبار
