روند بودجه‌نویسی در شهرداری‌ها چگونه است و چرا اهمیت دارد؟

آیت ماندگار - مهتاب خانلری: شهرداری‌ها نظام بودجه‌نویسی خود را با هدف ایجاد ساز و کار‌های مناسب برای تهیه و اجرای بودجه تعریف و ایجاد می‌کنند. در این نظام واحد‌های مختلف مسئولیت‌های مختلفی را برعهده دارند. این سازوکار در چارت سازمانی شهرداری پیش‌بینی شده است. برخی شهرداری‌ها از جمله در شهر‌های بزرگ، اداره برنامه و بودجه دارند؛ شورا‌های شهر نیز همچون مجلس، طبق آیین‌نامه داخلی خود کمیسیون برنامه و بودجه را دایر کرده‌اند.

به عنوان مثال، شهرداری اهواز گروه بودجه را زیر مجموعه معاونت برنامه‌ریزی و نیروی انسانی قرار داده است. از وظایف گروه بودجه در شهرداری اهواز می‌توان به نگارش بودجه، نظارت و تهیه گزارش از روند اجرای آن برای مدیران شهرداری و اعضای شورای شهر اشاره کرد. در شهرداری رشت، اداره کل برنامه و بودجه شرح وظایف گسترده‌تری را تعریف کرده است. تهیه سازوکار نظام بودجه‌نویسی این شهرداری جز شرح وظایف اداره برنامه است. این اداره ضمن طراحی برنامه‌های کلان و راهبردی شهرداری، موظف است سازوکاری ایجاد کند تا کلیه واحد‌ها وظایف و ماموریت‌های خود را برای تخصیص اعتبار به این واحد ابلاغ کنند. بخش دیگری از نظام بودجه‌نویسی شهرداری رشت در اداره بودجه تکمیل می‌شود. این اداره موظف است تا بخشنامه‌های لازم را برای نوشتن بودجه تهیه و به واحد‌های شهرداری ابلاغ کند.

با این وجود بسیاری از شهرداری‌های کشور فاقد اداره برنامه و بودجه یا واحد ویژه‌ای برای تنظیم بودجه هستند. به عنوان مثال، شهر‌های طالقان و طاقانک در استان‌های البرز و چهارمحال و بختیاری تنها اداره مالی و درآمد دارند. با این حال، نقش این ادارات در تهیه پیش‌نویس بودجه برای عموم مشخص نیست. در شرح وظایف منتشر شده مسئول اداره مالی شهرداری طبس مسینا در خراسان جنوبی وظیفه بودجه‌نویسی در این اداره به چشم نمی‌خورد. جای دیگری هم در چارت سازمانی این شهرداری اثری از بودجه‌نویسی دیده نمی‌شود.

بخشنامه بودجه برای ایجاد یک وحدت رویه در سیاستگذاری‌های مالی شهرداری‌ها در طول یک سال تهیه و ابلاغ می‌شود. این بخشنامه شامل یک سری سیاست‌ها و برنامه‌های راهبردی است که دولت بر اساس برنامه پنج‌ساله توسعه کشور و همچنین بودجه جاری ملی تدوین کرده است. این بخشنامه در واقع راهنمای شهرداری‌ها برای تنظیم بودجه است و شهرداری‌ها موظفند آن را به عنوان سند بالادستی تلقی کرده و برای تنظیم بودجه از آن پیروی کنند. در این بخشنامه علاوه بر تدوین سیاست‌های راهبردی، تکالیف بودجه‌ای، ضوابط مالی تهیه و تنظیم بودجه، ضوابط اجرایی بودجه و کارکرد سامانه بودجه شهرداری‌ها به تفصیل شرح داده شده است.

بخشنامه‌بودجه سالانه از سوی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور تهیه می‌شود. این سازمان با ارزیابی داده و اطلاعات به دست آورده از عملکرد سالانه شهرداری‌ها بخشنامه سال بعد را تنظیم می‌کند. به طور مثال در سال ۱۴۰۳ «شفافیت عملکرد و پاسخگویی، افزایش درآمد‌های پایدار و جلب مشارکت شهروندان در اداره امور شهر» از جمله راهبرد‌های ذکر شده در بخشنامه بودجه است.

بودجه مهم است، زیرا معلوم می‌کند که آیا دخل شهرداری به خرجش می‌خورد یا نه. از این رو نبود چنین روندی را می‌توان به حساب آن گذاشت که برنامه شهرداری برای رسیدگی به مسائل شهری معلوم نیست، و مشخص نیست که پول چه طور خرج می‌شود و چه کسی را باید برای آن پاسخگو دانست.

بودجه‌نویسی فرآیندی سالانه است، به این معنی که نتایج کلیه مطالعات، نظرسنجی‌ها، رایزنی‌ها، مصوبات شهری و اسناد مالی در فرآیند زمانی معمولاً یک ساله جمع‌آوری شده و نهایتا ساختار بودجه سال بعد را شکل می‌دهد. از این رو شرط اول داشتن نظام بودجه‌نویسی وجود ساختاری مرتبط با موضوع بودجه در داخل شهرداری است؛ امری که فارغ از بزرگی یا کوچکی شهر باید وجود داشته باشد.

نظام بودجه‌ریزی روندی اداری است که طی آن متخصصین مربوطه، مدیران و تصمیم‌گیران، با توجه به دخل شهرداری منابع لازم برای رسیدگی به نیاز‌های اعلام شده توسط سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف زیر مجموعه شهرداری و پروژه‌های جاری و آتی آن را اختصاص داده می‌شود. در واقع متن بودجه چکیده‌ای است از داد و ستد، چانه‌زنی، برنامه‌ریزی، سیاست‌گزاری، و تصمیم‌گیری‌هایی که در طی سال مالی برای سال بعد انجام می‌شود و تعیین می‌کند که کدام منابع باید به چه کاری اختصاص یابد.

شهروندی که بخواهد برای بهبود وضعیت محله و شهر خود تلاش کند باید متوجه این روند باشد. زیرا که اگر منتظر متن لایحه بودجه بماند فرصت برای تاثیرگذاری و تغییر تصمیم‌گیری‌های مربوط با بودجه از دست او رفته است. البته برخی شهرداری‌ها در کشور ابزار‌هایی فراهم کرده‌اند تا کار را برای ساکنین راحت‌تر کند. به عنوان مثال، شهرداری یزد سامانه را به نام «شهر بین» راه‌اندازی کرده است که شهروندان یزدی از طریق این سامانه می‌توانند نیاز‌ها و مشکلات خود را به شهرداری ارائه کنند. در شهرداری کرج نیز سامانه‌ای برای جمع‌آوری پیشنهادات شهروندی در زمینه بودجه ایجاد شده است. با وجود نظام بودجه‌نویسی، می‌توان آموزش‌هایی نیز برای بودجه‌نویسی پیش‌بینی کرد. ایده‌ای که در شهرداری شیراز پیاده شده است. با ابتکار یک سازمان مردم‌نهاد شیرازی، کارگاه آموزشی برای مدیران شهرداری و شورای شهر شیراز برگزار شده و در آن موضوعاتی، چون مفاهیم و اصول بودجه‌نویسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

یکی از اثرات مهم نظام بودجه‌نویسی بر زندگی شهری، تخصیص منابع مالی برای پروژه‌های عمرانی و خدمات عمومی است. وجود نظام بودجه‌نویسی کمک می‌کند تا تخصیص بودجه به این امور به شیوه‌ای ساخت‌یافته‌تر انجام شود. زیرا امکان می‌دهد تا با پیگیری عمل‌کرد آنها و ایجاد بازخورد در دور بعد چرخه بودجه تخصیص منابع را اصلاح کرده بهبود داد. علاوه بر این، نظام بودجه‌نویسی می‌تواند شفافیت و مشارکت مردم را در فرآیند تصمیم‌گیری افزایش دهد. با ایجاد فرصت برای مشارکت شهروندان در تهیه بودجه، سطح اطلاعاتی شهروندان درباره نیاز‌ها و اولویت‌های شهری افزایش می‌یابد و تصمیم‌گیری‌ها به شکلی شفافتر صورت می‌گیرد. همچنین، با وجود نظام بودجه‌نویسی می‌توان به بهره وری مالی شهرداری‌ها اهمیت بیشتری داد. این نظام به مدیران امکان می‌دهد تا بودجه‌را با دقت مدیریت کنند و از اتلاف منابع جلوگیری کنند، که در نهایت بهبود کیفیت خدمات عمومی و افزایش رضایت شهروندان را ایجاد می‌کند.